Η άρση του άδικου χαρακτήρα της ο ο 2023 | 1 & 2 | 43 ανθρωποκτονίας: από τον «δίκαιον φόνον» της κλασικής Αθήνας στον σύγχρονο ΠΚ ΙΙ. Γ. Οι περιπτώσεις του νόμιμου φόνου ειδικότερα Οι φόνοι που κατά το αθηναϊκό δίκαιο δεν θεωρούνταν παράνομοι, αλλά, αντιθέτως, ήταν καθόλα νόμιμοι, μπορούν να διαιρεθούν με τη σειρά τους σε τρεις υποκατηγορίες. Η πρώτη αφορά σε αυτούς οι οποίοι δεν θεωρούνται άδικοι, εξαιτίας των ισχυουσών συνθηκών κατά την τέλεσή τους, η δεύτερη σε αυτούς που διαπράττονται στο πλαίσιο σύννομης αυτοδικίας —υπό την έννοια της απονομής δικαιοσύνης με ιδία πρωτοβουλία του θιγόμενου—, ενώ η τρίτη είναι μια εντελώς ιδιαίτερη και μεμονωμένη περίπτωση. Στην πρώτη υποκατηγορία ανήκαν: α) ο ακούσιος φόνος αντιπάλου κατά τη διεξαγωγή αγώνων αθλήματος, όπως η πάλη και η πυγμαχία, β) ο ακούσιος φόνος συμπολεμιστή που λανθασμένα εκλαμβανόταν ως εχθρός 7 κατά τη διάρκεια της μάχης και γ) ο φόνος σε κατάσταση άμυνας, εφόσον αποδεικνυόταν πως ο τελικά φονευθείς είχε επιτεθεί πρώτος. Στη δεύτερη περιλαμβάνονταν: α) ο φόνος μοιχού ή γενικότερα άνδρα που συλλαμβανόταν να συνευρίσκεται ερωτικά με γυναίκα του οίκου του φονεύοντος (μητέρα, αδελφή, κόρη, Σ παλλακίδα), β) ο φόνος όποιου εμφανιζόταν εντός της αττικής επικράτειας, αν προηγουμένως είχε καταδικαστεί σε ποινή εξορίας, γ) ο φόνος ληστή, είτε αυτός έστηνε ενέδρα είτε επιχειρούσε δια της βίας ΤΕ Ε την αφαίρεση ξένης περιουσίας, αλλά και όποιου εν γένει πιανόταν επ’ αυτοφώρω να διαπράττει κλοπή τη νύχτα και δ) ο φόνος όποιου επιχειρούσε καθ’ οποιονδήποτε τρόπο να καταλύσει το δημοκρατικό Λ ΜΕ πολίτευμα. Την τρίτη υποκατηγορία συνιστούσε ο θάνατος ασθενή ενώ βρισκόταν υπό την περίθαλψη γιατρού, με τον τελευταίο να τύγχανε απαλλαγής από κάθε ποινή, ανεξαρτήτως της ευθύνης του για τον θάνατο του ασθενούς8. Για την πρώτη υποκατηγορία των δίκαιων φόνων, αν αυτή επιχειρηθεί να αναλυθεί με σημερινά δεδομένα, κρίνεται σκόπιμο να επισημανθούν τρία διαφορετικά σημεία. Πρόκειται για μία ειδική περίπτωση φόνου εξ αμελείας, μία περίπτωση πλάνης περί το πρόσωπο του θύματος με τη συνδρομή κατάστασης έκτακτης ανάγκης, ενώ η τρίτη περίπτωση εμπίπτει εν μέρει στον ισχύοντα και σήμερα κανόνα της άρσης του αδίκου λόγω άμυνας, με τη διαφορά ότι δεν υπήρχε κατά το παρελθόν η προϋπόθεση της μη υπέρβασης των αναγκαίων ορίων της άμυνας για την αποτροπή της επίθεσης (βλ. παρακάτω ΙΙΙ.Β.3). Απεναντίας, η δεύτερη είναι ολότελα ξένη προς το εν ισχύι νομικό σύστημα. Πλέον η αυτοδικία αποδοκιμάζεται απόλυτα ως πρακτική, συνεπώς δεν υφίστανται σχετικές προβλέψεις στη σύγχρονη ποινική νομοθεσία. Η μόνη περίπτωση που παρουσιάζει αντιστοιχία με σημερινό κανόνα δικαίου είναι η τέταρτη, που νοηματικά εμπεριέχεται στην ακροτελεύτια διάταξη του ισχύοντος ελληνικού Συντάγματος (βλ. παρακάτω ΙΙΙ.Β.1). Η τρίτη υποκατηγορία άπτεται ζητημάτων ιατρικής ποινικής ευθύνης, έννοιας ανύπαρκτης, όπως φαίνεται, για το αρχαίο αθηναϊκό δίκαιο, καθώς δεν αναγνωρίζεται, ενώ υπάρχει αμάχητο τεκμήριο υπέρ της αθωότητας του θεράποντος ιατρού, αν ο ασθενής δεν επιβιώσει. Στη σημερινή εποχή δεν υφίσταται τέτοιο τεκμήριο. Με βάση τα ως εδώ εκτεθέντα, προκύπτει το συμπέρασμα ότι η πρώιμη νομική σκέψη της κλασικής περιόδου είναι ουσιωδώς ελαστικότερη υπέρ του δράστη σε σχέση με τη σύγχρονη εποχή, δίνοντάς του σαφώς μεγαλύτερη ευχέρεια να προβεί σε φόνο όταν τον αξιολογεί ως «δίκαιο». Με την συνολική εξέταση, όμως, της εξελικτικής πορείας της ποινικής μεταχείρισης, δεν θα ήταν υπερβολή να υποστηριχθεί ότι υπάρχει αξιοπρόσεκτη πρωτοπορία ως προς τη διαμόρφωση των περιπτώσεων που η Πολιτεία δικαιολογούσε τον φόνο. Αιώνες αργότερα, με αντίστοιχο πνεύμα, αλλά εκκινώντας από διαφορετική βάση, οι συντάκτες των νεότερων ποινικών κωδίκων έθεσαν τα όρια της άρσης του αδίκου στην ανθρωποκτονία. 7 Ο φόνος του εχθρού κατά τη διάρκεια της μάχης θεωρούνταν απόλυτα φυσικός και αυτονόητος, σε σημείο να μη φέρεται να ρυθμίζεται καθόλου νομικά. Φυσικά, η έννοια του «δικαίου του πολέμου» με τη σημερινή μορφή του ήταν εντελώς ανύ- παρκτη. 8 MacDowell Douglas, ό.π. υποσημ. 4, σελ. 177. Υπαγωγή