ZMIERZCH DUSK СУТІНКИ Zapowiedzi pojawiały się już wcześniej, ale dopiero wrzesień 1939 roku zmienia o 180 stopni żydowską rzeczywistość. Najpierw początek wojny, następnie różnego rodzaju represje - od wymaganej opaski z gwiazdą Dawida, przez porcjowanie żywności, zakazy prowadzenia własnych działalności, po gettoizację. Rok 1940 jest dla grodziskich Żydów pierwszym tragicznym - w okolicach ulicy Joselewicza, żydow- skiego centrum miasta, utworzono getto, najperw otwarte, następnie już ogrodzone. I rozebrano synagogę. Pierwsze zniszczenia nastąpiły wraz z pierwszym bombardowaniem miasta we wrześniu 1939 roku - wtedy powstały najwcześniejsze ubytki w budynku. Zmierzch nastąpił zimą 1940 roku. Rozebrano drewnianą zabudowę Gminy Żydowskiej: Talmud-Torę i trupiarnię oraz synagogę, a materiały wykorzystano do palenia w piecach. „Pewnego dnia Niemcy oświadczyli, że zamierzają spalić grodziską synagogę. Powiedzieli mieszkańcom, że mogą z niej brać co chcą. Panowały mrozy, wszyscy desperacko potrzebowali drewna na opał, dlatego też Polacy zaczęli rozbierać synagogę. Jej resztki Niemcy spalili”. Ogłoszenie o ustanowieniu zarządu komisarycznego na terenie „Pojechałam do Grodziska i koło ruin synagogi znalazłam warsz- dzielnicy żydowskiej w Grodzisku. Źródło: Domena Publiczna Announcement on the establishment of a commissioner’s control tat Rajnberga...”. Fajga Burman, „Abyś mogła opowiedzieć” (2020, in the Jewish district in Grodzisk. Source: Public Domain Оголошення про створення конкурсного управління в єврейському Odkrywamy Bliskie Historie). районі в Гродзіську. Джерело: Суспільна домена W lutym 1941 roku przeprowadzono akcję likwidacji getta. Żydów wywieziono do getta warszawskiego, następnie większość zamor- dowano w Treblince. 36 37