W poszukiwaniu akademickiej solidarności
RAPORT WPOSZUKIWANIU AKADEMICKIEJ SOLIDARNOŚCI PERSPEKTYWA UKRAIŃSKA
WPOSZUKIWANIUAKADEMICKIEJ SOLIDARNOŚCI Perspektywaukraińska Kraków2022 InSPIREuropetoeuropejskainicjatywa,której celemjestpromowaniedziałańzapewniających pomoczagrożonymczłonkiniomiczłonkom społecznościakademickiej.Celemprogramu finansowanegozProjektuHoryzont2020jest rozwijaniesieciinstytucjiwspierających badaczyibadaczki,którychżycie i bezpieczeństwosązagrożonezpowodu wykonywanejpracy. Zespółbadawczy:JakubJuzwa,prof.Beata Kowalska,KatarzynaKrzemińska, prof.ValentynaUshchyna Opracowaniejezyk̨ owe:FilipRyba Opracowaniegraficzneiskład:RadekNawojski Wraporciewykorzystanom.in.prace graficznezwystawyIfitisnowartoday, it is doesn’t meanthereisnowar, GaleriaInstytutuGoethegowKrakowie, 24.06.-22.07.2022. ◦ KaterynaAlijnyk,Medycznaipolityczna fantazjanatematŁugańska,akrylna papierze,2022. ◦ Kinderalbum,Rosyjskieatakinacele cywilnewUkrainiemogąbyćzbrodniami wojennymi,akwarela2022. ◦ AlevtinaKhakhidze,zseriiPamiętnikwojny, 2022. ◦ SanaShahmuradova,Opóźnieniesiewu zpowoduludobójstwa,olejnapłótnie, 22kwietnia2022. Dziękujemyartystkomikuratorkom zaudostępnieniedzieł
Spistreści 4 Wprowadzenie 8 Metodologia 14 Głosyuczonych Wobliczuwojny Organizacjapracywczasiewojny Wposzukiwaniuskutecznego wsparcia 30 Głosystudentów Studiowaniewczasiewojny Ukraińskie sŕ odowisko akademickie wczasiewojny Ukraińscystudenciiglobalna solidarnosć ́ akademicka 42 Wkierunkueuropejskiej przestrzeniedukacyjnej 48 If it is no war today,it doesn’t meanthereisNOwar
Wprowadzenie
Nieuzasadnionaibezprecedensowa rosyjskaagresjanaUkrainę,która rozpoczęłasięosiemlattemu,przybrała nasile24lutego2022roku. Agresja ta zakłóciła codzienne życie nie tylko 24uniwersytety,zktórychczęśćzpowodurosyj- wsamejUkrainie,lecz także w wielu miejscach skiej okupacji została wewnętrznie przesiedlona poza jej terytorium. Nierespektowanie granic dobezpieczniejszychczęścikraju.Wsytuacji,gdy niepodległego państwa oznaczało pogwałcenie celemjestzniszczeniepodstawegzystencjiukra- prawa międzynarodowego i naruszenie norm ińskiegospołeczeństwa,przetrwaniekulturyina- pokojowegowspółżycia. uki jest kluczową kwestią dla przyszłości kraju. Placówki edukacyjne, a zwłaszcza uniwersytety, Jednak ukraińska tragedia sięga znacznie dalej zawsze były miejscami, w których pielęgnowano niż zniszczenie miast i wsi, utrata życia, rany krytyczny namysł nad światem i odwagę myśle- i cierpienia zadane przez armię agresora. Za nia, dlatego właśnie reżimy autorytarne uważają tymi najbardziej widocznymi konsekwencjami jezajednezgłównychzagrożeńdlaswojejwładzy. wyniszczającej wojny rozgrywa się tragedia nio- sącadalekosiężne skutki dla ukraińskiego społe- Ukraińskie środowisko akademickie jest w po- czeństwa. W środku Europy w XXI wieku, na ważnym niebezpieczeństwie; walczy nie tylko oczach wszystkich śledzących rosyjską agresję, ożycie.Reperkusjeukraińskichzmagańwykra- dokonuje się niszczenie kulturowego i edukacyj- czają daleko poza granice Ukrainy, bowiem to nego potencjału ukraińskiego państwa. Osta- od efektu tych zmagań zależy także bezpie- tecznymcelemjesttubowiemunicestwienieelit. czeństwo całej Europy. Ukraińska wspólnota akademicka przypomina nam dzisiaj lekcję Napoczątku kwietnia 2022 roku rosyjska pań- europejskich wartości, wspierając postawy stwowaagencjainformacyjnaRIANovostiopu- obywatelskie oraz kultywując szacunek dla blikowałaartykułzatytułowanyCoRosjapowin- demokracji, prawa i wolności. Ukraińska aka- nazrobićzUkrainą?,wktórymczytamy: demia przypomina nam także, że uniwersytet tonietylkomuryiregulaminy,lecztakżeodpo- Ukraina, jak pokazała historia, nie może ist- wiedzialnazasiebiewspólnota;toludzie–wykła- niećjakopaństwonarodowe.Ukrainizmjest dowcy i wykładowczynie, studenci i studentki, sztucznąantyrosyjskąkonstrukcją, bez wła- osobypracującewadministracji. snejtreścicywilizacyjnej,zjawiskiempodpo- rządkowanym obcej cywilizacji. Ukraińskie Naszprojektjestpróbąuchwyceniacodziennego elitymuszązostaćwyeliminowane,ponieważ życia, potrzeb i perspektyw ukraińskiego środo- ich reedukacja jest niemożliwa. Konieczne wiskaakademickiego w oblężonym i walczącym jestwycofaniewszystkichukraińskichmate- kraju. WSŁUCHAJMY SIĘ W ICH GŁOS! riałów edukacyjnych i zakazanie ukraińskich Bogdyzagrożonejestbezpieczeństwoczłonkiń programównawszystkichpoziomach*. i członków akademii, zagrożone jest nie tylko indywidualneżycieczypojedynczakariera,lecz Systematyczna realizacja tego planu dokonuje także przyszłość uniwersytetu jako globalnej się z okrutną precyzją. Według stanu na lipiec społeczności poszukującej prawdy, opartej na 2022roku2061instytucji edukacyjnych na te- otwartej debacie naukowej, napędzanej przez renie Ukrainy zostało poważnie uszkodzonych, wielośćidei,ludziiperspektyw.TAKTOWIDZĄ a 261 całkowicie zniszczonych**. Wśród nich są NASIROZMÓWCYIROZMÓWCZYNIE: 5
R9W68Kha Chciałabympodkreślić, “ żeuniwersytettoprzede wszystkimnietylkobudynki, toludzie,pracownicy uniwersytetuistudenciitoichlos jestteraznaszymnajwiększym zmartwieniem. R7W44K Taknaprawdętoniebudynek tworzyuniwersytet, alejegodobraadministracja, pracownicyistudenci. *Siergiejew T., Co Rosja powinna zrobić z Ukrainą? (org. Что Россия должна сделать с Украиной), RIA Novosti, 3.04.2022. Thomas Heilmann, deputowany Bundestagu, złożył w prokuraturze berlińskiej pozew przeciwko autorowi artykułu z powodu podejrzenia naruszenia Konwencji o zapobieganiu i karaniu ludobójstwa. **Ukraińskie Ministerstwo Edukacji i Nauki Ukrainy stworzyło stronę i interaktywną mapę, na której na bieżącozaznaczonesąniszczoneinstytucjeedukacyjne.Dostęp:https://saveschools.in.ua/en/ 6
A ut or: Kinder Album 7
Metodologia
Prowadzeniebadańwczasiewojny wymagałowyboruodpowiednichtechnik badawczychgwarantującychbezpieczeń- stwozarównouczestniczkomiuczestni- kombadań,jakiosobomjeprowadzącym. Chcieliśmy stworzyć bezpieczną przestrzeń do wyrażenia opinii i odczuć. WskładzespołubadawczegowchodziłyosobyzUkrainyiPolski,posiadające wykształcenie w zakresie nauk społecznych i humanistycznych. Wywiady i ankieta zostały opracowanewjęzykuangielskimiprzetłumaczonenajęzyk ukraiński, aby uczynić je bardziej dostępnymi dla ukraińskiej społeczności akademickiejiułatwićuczestniczkomiuczestnikomswobodnewypowiada- niesię. IDI Wokresie od czerwca do lipca 2022 roku przeprowadzono jedenaście Indywidualnewywiady wywiadówpogłębionych z ukraińskimi uczonymi pracującymi na uniwersy- pogłębione tetachwŁucku,Kijowie,Chersoniu,LwowieiCharkowie.Cześćznichpełniła funkcje kierownicze (takie jak dziekan lub rektor). Głównym celem wywia- dówbyło zrozumienie perspektyw i doświadczeń ukraińskich uczonych, potrzeb uczelni, na których pracują oraz poznanie ich opinii na temat międzynarodowegowsparciadlaukraińskiegośrodowiskaakademickiego. Rozmowyprowadzonebyłypoukraińsku. TABELA1. Kodoznaczeniacytatu Płeć* Wiek Miasto Oznaczenia R1W45Lu W 45 Łuck respondentek R2W34Lu W 34 Łuck i respondentówIDI R3M55K M 55 Kijów *Płeć: R4W71K W 71 Kijów W-kobieta R5M56Lu M 56 Łuck M-mężczyzna R6W38Khe W 38 Chersoń R7W44K W 44 Kijów R8W39Lu W 39 Łuck R9W68Kha W 68 Charków R10W42Lv W 42 Lwów R11M22Kha M 22 Charków 9
M FGI Zogniskowanywywiadgrupowyzostałprzeprowadzony19lipca2022roku. E T O Uczestniczyło w nim 5 osób studiujących na uniwersytetach w Łucku i we D Zogniskowanywywiad O Lwowie. Dyskusja odbywała się w języku angielskim na platformie Zoom. L grupowy O Podczas spotkania poruszono takie tematy jak: wpływ wojny na edukację G uczestniczekiuczestników,prowadzeniezajęćwnadchodzącymsemestrze I A (zdalnie lub stacjonarnie), obawy dotyczące możliwości kontynuowania studiówwczasiewojny,sposobywsparciaukraińskiejspołecznościakade- mickiej, jakie mogą zapewnić inne kraje, plany i ambicje na przyszłość. Wywiadgrupowyzostałnagrany,anastępniespisanywceludalszejanalizy. Zarównowywiadyindywidulane,jakiwywiadgrupowyzostałyzakodowane wprogramieMAXQDA. TABELA2. KODOZNACZENIACYTATU PŁEĆ WIEK MIASTO Oznaczenia respondentek R12M22LU M 22 Łuck i respondentówFGI *Płeć: R13W18LV W 18 Lwów W-kobieta M-mężczyzna R14M18LV M 18 Lwów R15W19LV W 19 Lwów R16M18LV M 18 Lwów ANKIETA Ankieta dotyczyła kwestii związanych z warunkami życia nauczycielek i na- 23.07-16.08.22 uczycieli akademickich oraz ich rodzin, ze statusem zawodowym, planami i ambicjaminaprzyszłość,obawamizwiązanymizwojną,pomysłaminaulep- N=136 szenie ukraińskiego systemu szkolnictwa wyższego oraz sugestiami doty- czącymiróżnychformwsparcia,jakiemożezapewnićUniaEuropejska. Odpowiedzinapytaniabyłydobrowolne,dlategoichliczbaróżniłasięwza- leżności od tematu. Ankietę, która została przeprowadzona między 23 lipca a16sierpnia2022roku,wypełniło136osób. Techniką doboru próby była metoda kuli śnieżnej. Link do kwestionariusza zprośbąoprzesłaniedokadryakademickiejzostałrozesłanydrogąmailową doróżnychukraińskichuczelni,atakżebezpośredniodoznajomychukraiń- skichuczonych.NarzędziemdozbieraniadanychbyłaplatformaMSForms. MAPA Większośćbadanych,którzyodpowiedzielinapytaniawankieciepochodziła zob.str.16-17 z obwodu charkowskiego (48), wołyńskiego (24) i stołecznego miasta Kijowa(23). 76%grupybadanejstanowiłykobiety. Najwięcejosóbdeklarowałoswójwiekwprzedziałach30-39i40-49lat. 10
WYKRES1. M 18-29 12 E T O Rozkładodpowiedzina D 30-39 36 O pytanie:„Proszę L O wskazaćprzedział 40-49 38 G I wiekowy,wktórymsię 50-59 25 A Pan/Panisięznajduje”. N=135 60-69 20 70+ 4 WYKRES2. 56% 23% 12% 6% dr* dr(hab.) dr* mgr. Rozkładodpowiedzina pytanie:„JakijestPana/ Panistopieńnaukowy?”. N=132 2% doktorant WYKRES3. 26% nauki Rozkładodpowiedzina społeczne pytanie:„Proszę określić swoją dyscyplinęnaukową”. N=135 54% nauki humanistyczne 13% nauki przyrodnicze 7% nauki ścisłe *Zob. Szczegóły na temat stopni naukowych w UKR. Kandydat nauk oraz doktor filozofii i sztuki jest ekwiwalentem stopnia doktora. Doktor filozofii i sztuki zastąpił, zgodnie z przepisami ustawy z 2018, stopieńkandydatanauk. 11
M Większość wypełniających ankietę miała stopień naukowy doktora (56% E T O i 12%*)idoktorahabilitowanego(23%),połowaosóbzajmowałastanowisko D O adiunkta(51%). L O G Najliczniej reprezentowane w badaniach były nauki humanistyczne (54%), I A kolejną grupę stanowiły nauki społeczne (26%), nauki przyrodnicze (13%), i naukiścisłe(7%). WYKRES4. 55% 23% 20% mieście innymmieście winnym Rozkładodpowiedzina rodzinnym wUkrainie krajuUE pytanie:„Obecniejest Pan/Paniw...” N=136 2% wkraju pozaUE PonadpołowarespondentekirespondentówpoatakuRosjinaUkrainępozostała wswoichrodzinnychmiastach,a23%badanychstanowiłyosobywewnętrznie przesiedlone. Do krajów UE przeniosło się 20% osób (do Belgii, Czech, Estonii, Francja, Niemcy,Grecji,Litwy,PolskiiHiszpanii). Pozostałe2%przeprowadziłosiędo krajuspozaUE(doWielkiejBrytanii,IzraelaiSzkocji). Wankiecie odpowiedziały na pytania osoby związane z następującymi instytucjami(wkolejnościalfabetycznej): Państwowy Uniwersytet Pedagogiczny w Bierdiańsku, Liceum Biotechno- logiczne "Radovel", Bukowiński Państwowy Uniwersytet Medyczny, Kole- gium Handlu i Ekonomii Kijowskiego Narodowego Uniwersytetu Handlu i Ekonomii, Dnieprowski Państwowy Uniwersytet Rolniczo-Ekonomiczny, Dniepropietrowski Państwowy Uniwersytet Spraw Wewnętrznych, Lwow- ski Narodowy Uniwersytet im, Instytut Politechniczny w Charkowie, Uniwersytet Państwowy w Chersoniu, Narodowy Uniwersytet Ekonomicz- ny w Kijowie, Wołyński Uniwersytet Narodowy im. Łesi Ukrainki, Lwowska Narodowa Akademia Sztuk Pięknych, Politechnika Lwowska, Uniwersytet Masaryka(Czechy),MuzeumwWinnicy,NarodowaAkademiaNaukUkrainy, Narodowy Instytut Fizjologii i Pulmonologii im. G. Janowskiego z NAMS Ukrainy, Narodowy Uniwersytet Techniczny Ukrainy "Kijowski Instytut Politechniczny im. Igora Sikorskiego", Narodowy Uniwersytet "Akademia Ostroh", Narodowy Uniwersytet w Charkowie, Narodowy Uniwersytet AkademiiKijowsko-Mohylańskiej,NarodowyUniwersytetInżynieriiWodnej 12
i Środowiskowej, Niżański Uniwersytet Państwowy im. I. I. Mechnykowa, M E T NarodowyUniwersytetim.Mechnykowa,OdeskiPolitechnicznyUniwersy- O D tet Narodowy, Narodowy Uniwersytet im. Olesia Honczara w Dnieprze, O L Narodowa Medyczna Akademia Kształcenia Podyplomowego im. Szupika, O Państwowy Uniwersytet Rolniczy w Winnicy, Narodowy Uniwersytet, G I Tarnopolski Narodowy Uniwersytet Pedagogiczny im. Wołodymyra A Hnatiuka, Narodowy Pedagogiczny Uniwersytet im. Dragomanowa, Ukra- ińska Akademia Druku, Ukraiński Katolicki Uniwersytet, Uniwersytet w Aberdeen (Szkocja), Uniwersytet w Albercie (Kanada), Uniwersytet wTartu(Estonia),V.N.KarazinCharkówN.KarazinaCharkowskiUniwersytet Narodowy,ZachodnioukraińskiUniwersytetNarodowy,ZaporoskiUniwersytet Narodowy,ŻytomierskiPolitechnicznyUniwersytetPaństwowy. 13
Głosy uczonych
WOBLICZUWOJNY DziałaniawojennewUkrainiewywarły dużywpływnażyciezawodoweiprywatne ukraińskichnaukowczyńinaukowców. Niektórzyznichmusieliuciekaćzkraju,alenadalpracujązdalnie,czasem współpracując z uczelniami w krajach, w których teraz mieszkają. Inni zostali zmuszeni do opuszczenia swoich miejsc zamieszkania w Ukrainie i przenieśli się do bezpieczniejszych regionów. Niektórzy natomiast zde- cydowali się pozostać w swoich miastach, mimo że są one regularnie ostrzeliwaneczybombardowane. *CzynadalpracujePan/ Paninaswojej 85% 44% macierzystejuczelni?, N=27.Dotyczytylko respondentów,którzy naszych pracowało pozostaliwUkrainie. respondentów_ek wkraju Dotyczytylkoosób,które przeniosłysiędoUE. kontynuowało goszczącym**. **CzypracujePan/Paniw pracęnaswojej krajugoszczącym?N=27. uczelni*. Dotyczytylkoosób,które przeprowadzilisiędoUE. Jedną z głównych motywacji przy podejmowaniu decyzji o pozostaniu lub wyjeździezUkrainyczyzrodzinnegomiastabyłaodpowiedzialnośćzaro- dzinę. Większość rozmówczyń i rozmówców dzieliła się z nami swoimi obawamiiswoimstrachemoto,czyudaimsięzapewnićbezpieczeństwo swoimbliskim(rodzicom,partnerowi/partnerce,dzieciom). R2W34LU Jeśli chodzi o moje osobiste obawy, wszystkie są związane z moją rodziną, rodzinami moich krewnych i przyjaciół. Nie chcę być oddzielona od mojego mężairodziny. 15
G Ł R1W45LU Mójnajwiększystrach to strach matki dwójki dzieci, które obecnie studiują. O S Będąmusiaływrócićdokraju,wktórymnieudasięimzagwarantowaćbez- Y U pieczeństwa.Tobezpośredniowiążesięzszansaminaichedukację. C Z O N R10W42LV Oczywiście martwię się o moje dzieci, o ich przyszłość, ponieważ sytuacja Y C i – co za tymidzie–dalszeplany,zmieniająsiękażdegodnia.Żyjemywciągłej H niepewności, a ponieważ mój najstarszy syn jest absolwentem, wszystko - w zależy od jego wyboru, którego teraz nie może łatwo dokonać... Wszystko się oblic dla niego zmieniło. Strach polega również na niemożności bycia tam, gdzie zu chcesiębyć. w ojn R7W44K Wojnadopadłamniewmoimłóżkuwcześnierano,okołogodziny5-6.Jeszcze y spałam, ale usłyszałam jakieś bardzo głośne dźwięki. Myślałam, że to coś ze snu, ponieważ dzień przed rozpoczęciem wojny byłam bardzo zmęczona. Pomyślałamwięc,żetojesttegokonsekwencja.Kilkaminutpóźniejmójmąż wszedłdopokojuipowiedziałmi,żeRosjaniezaatakowalinaszkraj.Tedźwię- ki były odgłosamiostrzału.Niemożnabyłowtouwierzyć.Byłamzszokowana. Moimpierwszymzmartwieniembyłamojarodzina,mójsyn.Pierwsząrzeczą, jaką zrobiliśmy, były zakupy żywności i wprowadzenie różnych rozwiązań zapewniającychnaszebezpieczeństwowmieszkaniu. R8W39LU Zacznę od moich własnych lęków. Bardzo się boję, że w moim regionie wybuchnie wojna, bardzo się obawiam o życie moich rodziców i oczywiście o siebie. Nie wyobrażam sobie, że słowo „wojna” stanie się rzeczywistością wmoimcodziennymżyciu...Wdzisiejszychczasachniemyślisięnawetoswo- imzdrowiu,tylkomodlisię,abynicniestałosięosobom,któresiękocha. Respondentki i respondenci zostali zapytani w ankiecie o swoje największe obawydotycząceprzyszłości.Przedstawienieodpowiedzizapomocąwykre- sów ilustrujących ich rozkład ilościowy budzi nasze wątpliwości etyczne. Wszystkieodpowiedzisąważneiwymagająszczególnejuwagi. Bezdomność,bezpieczeństwo,życieizdrowie bliskich,bezrobocie/utrataobecnejpracy, niepewnośćfinansowa/ubóstwo,brak możliwościkontynuowanianauczania,brak dostępudoopiekimedycznej,brakperspektyw naprzyszłość/brakprzyszłości,kontynuacja wojny,emigracjadoinnegokraju,brakszansna realizacjęplanówżyciowychizawodowych, niepełnosprawnośćwwynikuataków wojennych,niepewność,niewola,rozłąkaz rodziną,śmierć,utrataniezależnościprzez Ukrainę,pogorszeniezdrowiapsychicznego, życiewciągłymstrachu. 16
G Wojna wpłynęła na życie zawodowe ukraińskich uczonych. Większość Ł O z nich nadal pracuje na swoich uniwersytetach, ale ich praca obarczona S Y jest ciągłym lękiem, strachem i niepewnością. Pensje zostały zmniejszone U C i wiele osób zostało zmuszonych do opuszczenia miejsca zamieszkania, Z O częstotakżedoucieczkizUkrainy,cowkonsekwencjiwpłynęłonaichaka- N Y demickiekariery. C H - R2W34LU Pierwsze trzy tygodnie [wojny] były najtrudniejsze. Byłam przerażona. Nie w mogłamsobie poradzić z emocjami, uczuciami i myślami. W nocy budziłam oblic sięregularnie,żebyprzeczytaćwiadomości.Kładłamsięspaćwubraniu,trzy- zu mając walizkę z moimi niezbędnymi rzeczami tuż przy łóżku. Moja siostra w z rodziną również przyjechała do wioski. Wszyscy byliśmy przerażeni i sfru- ojn strowani,nazwałabymto„niestabilnościąemocjonalną”.[...]Potem,dzieńpo y dniu, uczyliśmy się, jak żyć w nowej rzeczywistości. W ciągu dwóch tygodni wróciliśmy do pracy (oboje z mężem pracujemy jako nauczyciele), ale nadal nieczułamsięnatylebezpiecznie,żebywrócićdomojegomiasta,więczosta- liśmynawsi,ponieważmogliśmypracowaćzdalnie. R3M55K Byliśmy w stosunkowo bardzo dobrych warunkach i mieliśmy wszystko do jedzenia i picia … No, z wyjątkiem – uwaga! – ataków lotniczych, ponieważ znaleźliśmy się w miejscu położonym niedaleko lotniska, które zostało zaata- kowane.Dwalubtrzydnipotymwydarzeniuzostaliśmyzaproszenidodomu, któryznajdowałsiędwieścielubtrzystametrówodlotniska.Tendomniemiał okien.Wszystkiezostaływybitesiłąwybuchów.Aleniebyłoofiar.Naszczęście nie. Tak więc zostaliśmy w Łucku i gdy wszystko wydawało się mniej więcej spokojnewpobliżustolicy,wróciliśmy. WYKRES6. Nie, bo mojeżyciejestwniebezpieczeństwie. 2% Rozkładodpowiedzina pytanie:„Czyobecnie Nie, nie mamchęcitegorobić. 4% jest Pan/Paniwstanie wykonywaćpracę naukową(np.prowadzić Tak,alejesttodużymwyzwaniem. 8% badania,czytać literaturęnaukową, pisaćartykuły)”. Nie, nie mamnatosiły 28% Pytaniewielokrotnego wyboru.Liczba Tak.Jestemwstanietorobić 29% wskazań=122,liczba bezproblemów. respondentów=104. Dotyczytylko Nie, nie mamnatoczasu. 30% respondentów,którzy pozostaliwUkrainie 17
G WYKRES7. Ł O Tak,alejesttodużymwyzwaniem. 21% S Y Rozkładodpowiedzina U C pytanie:„Czyobecnie Z Tak.Jestemwstanietorobić O jest Panwstanie bezproblemów. 24% N Y wykonywaćpracę C H naukową(np.prowadzić - badania,czytać Nie, nie mamnatoczasu. 26% w oblic literaturęnaukową, pisaćartykuły)”.Pytanie zu wielokrotnegowyboru. Nie, nie mamnatosiły 29% w Liczbawskazań=34, ojn liczbarespondentów= y 27.Dotyczytylko respondentów,którzy Wielu uczonych angażuje się w pomoc zagrożonym cywilom i żołnierzom przeprowadzilisiędo wswoich lokalnych społecznościach lub wspiera ukraińskie uchodźczynie UE. i uchodźcówwmiejscach,doktórychuciekli. R2W34LU Chcieliśmyjakośpomócnaszejarmii,więcnapoczątkuprzekazaliśmytrochę pieniędzy, a potem zaczęliśmy piec chleb i ciastka lub przygotowywać inne jedzenie na prośbę lokalnych władz i wolontariuszy. [...] Nasi dzielni żołnierze bohaterskobroniąnaszegokraju,nawetniemającwystarczającejilościbro- ni. Kobiety, osoby starsze i niepełnosprawnesągotowedowalkizzaborcami, wykorzystującwszystko,comająpodręką.Dziecizbierająpieniądzedlaarmii, sprzedając na ulicach kwiaty, słodycze, ręcznie robione pamiątki, śpiewając lubgrającwszachy.Tosąprawdziwedowodynato,żecałkowitezajęciekraju niebędziemożliwe. R1W45LU Wypełniamswójzawodowyobowiązekprzekazywaniawiedzymoimstuden- tom. Poza tym jestem członkinią ogólnoukraińskiej grupy tłumaczy, którzy wykonujątłumaczeniaróżnegorodzajudokumentów. Chociaż naukowcy nie zostali powołani na front, niektórzy zdecydowali się wstąpić do armii i walczyć. Oto co o swoich motywacjach powiedział jeden zuczonych,którysamwstąpiłdowojska: ChervitzH.,This Jewish Przez kilkanaście lat uczyłem studentów, czym jest obowiązek obywatelski. Ukrainianprofessor Dla mnie te słowa coś znaczą. Musimy bronić naszego prawa do wolności couldstillbeteaching. wnajszerszym znaczeniu tego słowa. Ukraińcy nie chcą ponownie stać się Hechosetogotowar wewnętrznąkoloniąimperiumrosyjskiego. Niechcemypowrotudototalitar- instead,“Forward”, negopaństwa,jakimjestwspółczesnaRosja. 4.08.2022. Dostęp: (9.10.2022) 18
ORGANIZACJAPRACY WCZASIEWOJNY Wojnadrastyczniewpłynęłanapracę i funkcjonowanieuniwersytetów.Infra- strukturaniektórychuczelnizostała zniszczonapodczaswalk. Wokupowanychregionachbudynkiuniwersyteckie zostały przejęte przez rosyjskich okupantów, którzy powołali nowe prorosyjskie władze i rozpo- częlidziałaniapropagandowewśródukraińskiejmłodzieży,by„zachęcić”ją do studiowania na prorosyjskich uczelniach. Akcje te stanowią zagrożenie dlafunkcjonowaniewolnego,niezależnegoukraińskiegośrodowiskaakade- mickiego. Niektóre uczelnie pozbawione zostały infrastruktury i środków*. Pracownicystracilipracęlubzostalizmuszenidoodejścia,auczelniewokupo- wanychregionachzostałycałkowiciepodporządkowanewładzyokupacyjnej. R5M56LU Niestety.NietylkowMariupolu,terazwidzimy,cozrobiononaKrymieicorobią wChersoniu. Chcą przywrócić pracę chersońskich uczelni z zupełnie innym kierownictwemizinnymiprogramamiedukacyjnymi,innąideologią.Ioczywi- ściebędąpróbowalitozrobićwszędzie,gdziesięda.Dlategoobywatelskąpo- stawą i obowiązkiem każdego pracownika uczelni jest nie współpracować z Rosjanami, nie pozwolić im na przywrócenie pracy zajętych uczelni. Wiele wschodnichipołudniowychuniwersytetówzmieniaterazswójadresprawny, naprzykładUniwersytetwChersoniujestterazwIwano-Frankowsku.Konty- nuują pracę uczelni na nieokupowanych, ukraińskich terenach i zapewniają wysokiejjakościproceskształcenia. Informacje o celowo niszczonej uniwersyteckiej infrastrukturze docierają zróżnychstronkraju,m.in.zCharkowaczyChersonia: R11M22KHE Naszuniwersytetmieścisięwczterechbudynkach.Dwagłównebudynkiznaj- dują się na Placu Wolności. Tak zwana „Karazin School of Business” również znajduje się w centrum miasta, ten budynek został prawie całkowicie znisz- czony.Nagraniezniszczonegobudynkuobiegłocałyświat.Poważnieucierpiał również budynek wydziału fizyki, a jeśli chodzi o nasz główny budynek, to na szczęściemamytylkopotłuczoneokna. R6W38KHE Oczywiście, zazwyczaj większość naszych kandydatów pochodzi z obwodu chersońskiego, prawie wszyscy przyjeżdżają studiować na naszej uczelni. ZpowoduokupacjipoprostuniemogąwjechaćnawolneterenyUkrainy.Nie- 19
G Ł którzyznichpoprostuniemajądokądpójść,aniektórzyniemająjak.Tojest O S przerażające. Zrozumieliśmy, że jeśli młodzież na terenach okupowanych Y U musizdaćegzaminy,aniemoże–pozbawiamyjąmożliwościstudiowaniana C Z ukraińskim uniwersytecie. Okupanci, którzy zajęli nasze kampusy i budynki, O N przyjmująterazwszystkichnastudia–zadarmo,bezegzaminów,alezrosyj- Y C skąpropagandą,programamiiideologią. H - organiza WYKRES8. Średnia=6,5; Mediana=7. cja Rozkładodpowiedzina pra pytanie:„Wskaliod1do 10proszęocenić,jak 26% c y bardzojestPanpewny w swojejprzyszłości c za naukowej”. 19% sie 15% w N=27 ojn 11% 11% y Dotyczytylko respondentów,którzy 7% pozostaliwUkrainie. 4% 0% 4% 4% Dotyczytylko respondentów,którzy 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 przenieślisiędoUE. Bardzo Bardzo niepewny pewny Wojnaniesienieustannezagrożeniedlapracyakademickiej,zwłaszczawbu- dynkachuniwersyteckich,któremogąstaćsięcelamiatakuarmiirosyjskiej. Jednymznajwiększychwyzwańdlaukraińskichuczelnijestzorganizowanie nauki i pracy w sposób, który nie będzie narażał na niebezpieczeństwo tak osobystudiujące,jakiuczące.Nawetpracazdalna,którazostaładobrzeroz- winięta w okresie pandemii, nie jest w pełni możliwa i bezpieczna w czasie wojny. Niektórzy pracownicy naukowi i studenci pozbawieni są dostępu do Internetu, inni zostali zmuszeni do ucieczki ze względu na trudną sytuację wswoichmiastach.Cowięcej,wniektórychregionachpracaikomunikacja internetowa znalazły się pod kontrolą rosyjskich okupantów, co uniemożli- wiabezpiecznykontakt. R3M55K Nie wiem, gdzie są moi studenci, jaka jest ich sytuacja rodzinna. Czytałem wiadomościnaFacebooku,gdyszukaliswoichrodziców.Podnosilialarm,czy ktoświetoito.„Tojestmójojciec,tojestmojamatka.Tosąichpełnenazwi- ska. Czy ktoś mógłby powiedzieć, czy widział kogoś z nich w tym mieście”. Tooczywiściesprawia,żezajęciastająsięprawieniemożliwedoprzeprowa- dzeniazpsychologicznegopunktuwidzenia.Czasemczuję,żeniektórzyżału- ją, że nie są bombardowani, że mieszkają w dobrze wyposażonym mieszka- niu, że mają wszystko pod ręką. Innym razem widzę, że są zrelaksowani... Niektórzy z nich siedzą w ekskluzywnym hotelu, który widzę. To jest jedna rzecz. Ale jednocześnie jestem świadomy, że są osoby, które opuszczają zaję- cia nie dlatego, że chcą wagarować, ale dlatego, że są do tego zmuszeni. 20
G Niektórzyznichprzebywajązagranicą.Muszązałatwićswojepapieryidoku- Ł O menty.Towszystkonarzuciłonowysposóbkontaktówzestudentami. S Y U C R6W38KHE Dlabezpieczeństwawszystkichchronimywszelkieinformacje,którezbieramy. Z O Alenadalmonitorujemywszystko,wszystkieliczbyiprocenty.Mamydziewięć N Y wydziałówiczterechdziekanów,którzysąterazwChersoniu.Problememjest C dlanichkomunikacjazapomocąZooma,ponieważniktniewie,ktopatrzypo H - drugiej stronie kamery. Ale jest połączenie, komunikują się z nami, Internet organiza działa w mieście, niektórzy musieli się łączyć za pośrednictwem rosyjskiego dostawcy Internetu, niektórzy po prostu wychodzą do kawiarni lub innych miejsczdostępemdosieci. cja Warto opisać to, jak wojna wpłynęła na pracę dydaktyczną pracowników pra c naukowych i ich relacje ze studentami. Nazajutrz po rozpoczęciu inwazji y w wojskrosyjskich,MinisterstwoEdukacjiiNaukiUkrainyzaleciłowstrzymanie c procesukształceniawplacówkachoświatowychwszystkichszczebliirozpo- za częcie dwutygodniowego urlopu dla wszystkich pracujących w oświacie sie w oraz uczących się. Nauka została wznowiona po dwóch tygodniach i mini- ojn sterstwo zaleciło ponowne otwarcie szkół i uczelni w trybie zdalnym. y Rozmówcyirozmówczyniepodkreślali,żeodpoczątkuwojnynaniektórych uniwersytetach mniej osób uczęszczało na zajęcia, a część zdecydowała się wyjechaćnastudiazagranicę. R3M55K Wśródosób,któreuczyłem,populacjastudentówzmniejszyłasięprawieopo- łowę. Albo wyjechali za granicę, albo postanowili nie kontynuować nauki na studiach magisterskich. W niektórych grupach, które miałem w zeszłym semestrze, prawie 90%studentówstudiówlicencjackichzdecydowałosięnie kontynuowaćnauki. R4W71K Sytuacja wszystkich osób studiujących i pracujących jest monitorowana. Studentomzaoferowanoczterymożliwościstudiowania. Jeślimajądostępdo Internetu,mogąstudiowaćzdalnie–tojednakategoria.Drugakategoria–je- żeli mają dostęp do Internetu, ale mogą się łączyć tylko okresowo. Inni nie mają dostępu do Internetu. Czwarta to studenci, którzy wstąpili do Obrony Terytorialnej lub Sił Zbrojnych Ukrainy. Oni mają możliwość kontynuowania studiówwedługindywidualnychplanów,ajeślinie,istniejemożliwośćwzięcia urlopu naukowego. Wszystko jest jasno zorganizowane, choć oczywiście niepokójzostaje. Mimo trudnej sytuacji pracownicy naukowi w różnych formach prowadzili zajęcia wsemestrzeletnim2022roku,aukraińskieuniwersytetyumożliwiły studentomzaliczenierokuakademickiego,atakżeukończeniestudiów. R8W39LU Napoczątkuwieleosób[studentów]odrazuwyraziłochęćodebraniadoku- mentówiprzeniesienia się za granicę. Musieliśmy im wyjaśnić, że nie wiemy, jak zmieni się sytuacja i prosiliśmy, aby nie podejmowali radykalnych decyzji. Musieliśmy poradzić sobie z kłopotami materialnymi i psychologicznymi naszych studentów. Muszę Państwu powiedzieć, że znalezienie sposobu na zapewnienie wszystkim bezpieczeństwa było dla mnie prawdziwym wyzwa- 21
G Ł niem. I jestem dumna, że nasz wydział mógł z powodzeniem kontynuować O S proces edukacyjny i nie stracił studentów. W rezultacie na początku lipca Y U wręczyliśmydyplomynaszym„wojennym”absolwentom. C Z O N R6W38KHE Przeprowadziliśmycertyfikacjępaństwową,podpisaliśmywszystkiedyplomy Y C dla studentów kończących studia, staraliśmy się jak najlepiej dopracować H sposobynaszegofunkcjonowania.Otrzymaliśmywielewiadomościodnaszych - organiza studentów, że nie mają, gdzie mieszkać. Wysyłali swoje prace zaliczeniowe z ulic, kawiarni lub piwnic. Udało nam się zebrać naszych studentów w sieci i wyjaśniliśmy im, że uczelnia musi się przenieść do innego miasta, abyśmy cja moglilegalnieprowadzićzajęcia. pra c y w WYKRES9. 63% 25% 11% c Wynikisię Trudno Niewidzę za Rozkładodpowiedzina pogorszyły powiedzieć różnicy sie pytanie:„Jakwojna w ojn wpłynęłanawyniki y Pana/Panistudentów?”, N=104 2% Wynikisię polepszyły *Wartoodnotować,że Uniwersytety, które straciły swoją infrastrukturę i zostały przejęte przez wMelitopolurosyjskie rosyjskich okupantów, kontynuują swoją pracę w bezpieczniejszych siły okupacyjnezajęły regionach Ukrainy. Stało się to możliwe dzięki ukraińskim naukowcom, PaństwowyUniwersytet którzypostanowilistworzyćtakzwaneuniwersytetynauchodźctwie.Fakt AgrotechnicznyTavria przeniesienianiektórychuczelnizostałprawniesformalizowanynapolecenie i Uniwersytet organu założycielskiego, czyli Ministerstwa Edukacji i Nauki Ukrainy lub PedagogicznyMelitopol. innegoministerstwaczywłaścicielaprywatnejuczelniorazzostałpotwier- Wzasadziejestkilka dzonywUniwersyteckimSystemieElektronicznymjakozmianafaktycznego uczelni, gdziezajęli (alenieprawnego)adresuinstytucjiedukacyjnej.Zakładasię,żewwiększości budynki przypadków zmiana jest tymczasowa i uczelnie wrócą do swoich miast po (np.wChersoniu), zwycięstwieUkrainyizakończeniuokupacji. ale wszystkiesąlegalnie wysiedloneinikttam Warto przypomnieć, że w 2014 roku z Krymu oraz z obwodu donieckiego niestudiuje. i ługańskiego przesiedlono wewnętrznie 19 uczelni (18 uczelni państwo- WMikołajewieRosjanie wych i jedną prywatną). W 2022 roku 25 uczelni i 19 wydzielonych zniszczyli wiele wydziałów zostało przesiedlonych z okupowanych terytoriów Ukrainy budynków lubmiast,gdzietoczyłysięwalki.Wszystkiewspomnianeinstytucjezostały uniwersyteckich, przeniesione do 16 różnych regionów Ukrainy, które były mniej zagrożone. ale miastonadalwalczy. JednymztychukraińskichuniwersytetównauchodźctwiejestUniwersytet Niestety,zpowodu wChersoniu.UczelniaprzeniosłaswojąadministracjędoIwano-Frankowska okupacjiiizolacji i otrzymaławsparcieodtamtejszegouniwersytetu. informacyjnej,niema zbytwieluinformacji Inneinstytucje,któreznajdująsięwzagrożonychregionach(np.Uniwersytet oMariupolu w Charkowie), postanowiły podjąć działania zapobiegawcze i przenieść i Chersoniu. administracjędobezpieczniejszychmiast.NaprzykładadministracjaChar- 22
G kowskiegoUniwersytetuNarodowegoim.W.N.KarazinarezydujewPołta- Ł O wie od czasu, kiedy front walk zbliżył się do miasta. Wiele uniwersytetów S Y wUkrainie wyraża nie tylko solidarność i wsparcie dla przesiedlonych uni- U C wersytetów, lecz także gotowość do przyjęcia innych uczelni w przypadku Z O zajęciaichprzezrosyjskiegookupanta. N Y C R6W38KHE Tak,napoczątkumarcaprzeprowadziliśmysięzrodziną.Wybórbyłbardzoja- H - sny–zbliżalisięokupanci,płatnościstałybysięskomplikowane,dlategozuczelni organiza zostałyprzewiezionewszystkiedokumentyicaływażnysprzętmobilny,krajowa cyfrowabazadanychedukacyjnychzawierającadanenauczycieliistudentów, serwery,któreniepowinnydostaćsięwręceokupantów.Zrozumieliśmy,żeaby cja zapewnićbezpieczeństwo,musimyprzenieśćznaszejuczelniwszystko,coważ- pra ne,łączniezesejfem.Niemogliśmydługopozostaćwbudynkuuniwersyteckim, c dlatego wszystkie decyzje podejmowaliśmy tak szybko, jak to było możliwe. y w I dziękikoneksjomnaszegorektorazostaliśmyprzeniesienidoNarodowegoPod- c karpackiego Uniwersytetu Narodowego im. Wasyla Stefanyka Prykarpackiego za wIwano-Frankowsku. Frankiwsku. Ten ruch dokonał się nie tylko na papierze, sie w ale również w rzeczywistości. Przydzielono nam osobny budynek w centrum ojn miasta w pobliżu głównego budynku uniwersytetu, dano nam komputery i za- y pewniono Internet. Praca rozpoczęła się 1 marca. Moi koledzy znaleźli meble, urządzilisalelekcyjne.Dostaliśmyakademiki,wktórychmieszkaliśmy,ponieważ cenymieszkańweFrankowskuFrankiwskubyłybardzowysokiezpowoduduże- gonapływuosób.Przezpierwszemiesiąceprzekwalifikowaliśmysię,abywpełni obsługiwaćuczelnięwnowymmieście.Potemprzyjechałrektor. R9W68KHA Popierwsze,niedalekoCharkowa,około100km,znajdujesięmiastoPołtawa i tam zostały przeniesione nasze serwery, które są wykorzystywane do wszystkich płatności na uniwersytecie, do całej obsługi nauczania na odle- głość i to było bardzo mądre posunięcie. Tam też przeniósł się nasz rektor i prorektor. Choć z tego, co wiem, już wrócili do Charkowa. Dzięki Bogu, niezostałonzajętyprzezRosjan.Takwięcsporoosóbwspierającychfunkcjo- nowanieuczelniprzeniosłosiędoPołtawynapoczątkuinwazji.Chociażwiele osóbpozostałoteżwmieście.Taksięskłada,żeludzieprzyzwyczailisiędocią- głych bombardowańimieszkając w Charkowie codziennie chodzą do pracy, a czasami prowadzą wykłady ze schronów. Ja sama spędziłam prawie dwa pełnetygodnienastacjimetra[wschronie]iniebyłtonajlepszyokreswmoim życiu.Około1/4naszegopersonelunadalprzebywawCharkowie.Wtejchwili Charków został podzielony na strefy bezpieczne i niebezpieczne. Dobrze, że wsparcie elektroniczne zostało przeniesione w bezpieczniejsze miejsce, alemoimzdaniemnależałobyzrobićcoś,abyprzenieśćcałynaszuniwersytet naprzykładdoPołtawy,abybyłobezpieczniejdlastudentówipracowników. R5M56LU Ściślewspółpracujemyzewszystkimiuczelniami.Obecnienaterenienaszego uniwersytetu nie ma żadnych przesiedlonych uczelni. Ale takie negocjacje trwająiwraziepotrzebyniektóreuczelniemogąsięprzenieśćnanaszetereny. Jesteśmynatogotowi,aledajBoże,żebyniebyłotokonieczne. Jedną z głównych trudności administracyjnych dla ukraińskich uczelni był procesrekrutacjiiplanowanianowegorokuakademickiego(2022/2023). Oficjalnie postanowiono, że nauczyciele akademiccy w roku akademickim, 23
G Ł który rozpoczął się we wrześniu, powinni pracować na uczelniach, a stu- O S dencipowinnibraćstacjonarnyudziałwzajęciach.Naadministracjiuczelni Y U spoczywa obowiązek zapewnienia wszystkim bezpiecznych schronów C Z nawypadek,gdybyarmiarosyjskarozpoczęłabombardowanielubatak O N rakietowy.Niemniejjednak,wedługukraińskichuczonych,fizycznypowrót Y C nauczelniejestbardzoproblematycznyzwielupowodów.Przedewszystkim H podnoszono kwestię wyzwań związanych z zapewnieniem bezpieczeń- - organiza stwa.Wspominanoteżopotencjalnymryzykudlażyciaczłonkówiczłonkiń społeczności akademickiej; ryzyku, które niesie z sobą powrót w mury uczelni. Skala wyzwań znajduje swoje odbicie w opiniach osób, z którymi cja rozmawialiśmy: pra R5M56LU Pierwsząinajważniejsząsprawąjestbezpieczeństwo.Wzwiązkuztymchodzi c y przede wszystkim o bezpieczeństwo naszych pracowników, bezpieczeństwo w c naszych studentów, a w konsekwencji o rodzaj kształcenia studentów. za Czy będziemy studiować w trybie online, offline czy w trybie mieszanym? sie Druga kwestia związana jest z naszą pomocą dla armii. Bez względu na to, w ojn co myślimy, przyszłość Ukrainy rozstrzyga się teraz na południu i wschodzie y kraju. A jak szybko Ukraina zwycięży? Nikt nie wątpi, że zwyciężymy, ale od czasu tego zwycięstwa zależy zarówno wzrost gospodarczy, jak i edukacja wUkrainie.SamapaństwowośćUkrainyzależyodnaszegozwycięstwawtej wojnie. Po trzecie, oczywiście, chodzi o zachowanie kadry. Oznacza to stwo- rzenie możliwie najlepszej struktury uwzględniającej sytuację ekonomiczną państwa i potrzeby uczelni. Musimy zatrzymać najlepszych pracowników i stworzyć im najlepsze warunki pracy, jakie są teraz możliwe na uniwersyte- cie. Cóż, być może po czwarte, podjęcie próby studiowania w trybie offline, począwszyodwrześnia.Możemyteżspróbowaćmieszanejformykształcenia: wykładyonlineiseminariaoffline,laboratoria.Dotegomusimyprzygotować bezpiecznewarunkidlawszystkich:schronyitp. R10W42LV Ogłoszono nabór na studia, zmieniono zasady ze współczynnikami przyjęcia dla studentów, obniżono punktację wejściową, a co do formuły kształcenia, nie ma dokładnej odpowiedzi. Tworzone są schrony przeciwbombowe, ale rozważanajest również możliwość kształcenia na odległość. Nie ma więc ostatecznejodpowiedzi. R11M22KHE Rozpocząłsięproces rekrutacji, samorządy studenckie zaczynają organizo- waćdniotwarteirozmawiaćznaszymiprzyszłymistudentamiistudentkami. Niemogęnicpowiedziećoskali,byćmożestraciliśmypewienprocentstuden- tów,którzymoglibysiędostaćnauniwersytet.Niektórzynadalsąpodostrza- łem,jakrozumiem,ztegocowiem,nawetjeszczeakademikiniedziałają. R4W71K Oczywiścieistniejąpewneobawy,żeniebędziewystarczającejliczbystudentów. Niektórzy wyjadą na studia za granicę, ale chcę zapewnić, że dla studentów istnieją wszelkiemożliwościstudiowaniawUkrainie.Odczasudoczasuprze- prowadzanesąelektroniczneankietydlanauczycieliistudentów,naróżnych etapach zadawane są różne pytania. Ostatnio nauczyciele i studenci byli pytaniomiejscepobytu.Towszystkojestpodkontrolą. 24
G R4W71K Przeprowadzono ankietę, aby dowiedzieć się, kto tak naprawdę może roz- Ł O począć nowy rok akademicki w trybie offline, zarówno wśród nauczycieli, S Y jak i wśród studentów. Odpowiedziałam, że mogę. Pod warunkiem, że będzie U C można bezpiecznie dojechać do pracy. Niektórzy nauczyciele sformułowali Z O swojeodpowiedziwnastępującysposób:„Mogę,jeślibędziezapewnionebez- N Y pieczeństwo”.Studencirównieżodpowiedzielijednoznacznie:„Tak,jeżeliwojna C sięskończy”lub„Tak,jeżelibędzietobezpieczne”. H - organiza R2W34LU Uważam,żerozpoczęcierokuakademickiego2022/23wtrybieofflineniejest dobrympomysłem.Naszeplacówkiedukacyjne,zarównoszkoły,jakiuniwer- sytety, nie mają odpowiednich schronów. Improwizowane schrony w wyre- cja montowanych piwnicach nie pomogą w przypadku bombardowania lub pra ostrzału. c y w c za sie w ojn y zob.A.Łabuszewska, „Wyrażenia, które słyszymy w ukraińskiej transkrypcji albo fonetyce, są dla nas, dla Własnefilmy,własne świata i dla nich samych, sformułowaniami nienawiści do Rosji. Dlatego wystra- oscary.Rosyjskakultura szyłemsię,żeprzedmiotybędąwykładanewszkołachpoukraińsku–tokatastrofa” idziewswojąstronę, – rosyjski reżyser, zdobywca Oskara i Grand Prix w Cannes, Nikita Michałkow TygodnikPowszechny. ostatusiejęzykaUkraińskiegonaterenachzajętychprzezrosyjskąarmię. Autorka:AlevtinaKhakhidze 25
WPOSZUKIWANIU SKUTECZNEGOWSPARCIA Odpoczątkuwojnyeuropejskie uniwersytetyoferowałyróżneformy wsparciadlaukraińskichuczonych. 44%uczonych,którzyopuściliUkrainę,otrzymałopropozycjewspółpracy zuniwersytetamiwkrajach,doktórychsięprzenieśli. Niektóreinstytucjeeuropejskieoferowałystypendia,nierzadkozmożliwo- ściąpodwójnejafiliacji:zarównoukraińskiej,jakizagranicznej.Cinaukowcy, którzy pozostali w Ukrainie, otrzymują wsparcie w mniej formalny sposób (np.odkolegówikoleżanekpracującychzagranicą). R4W71K ŚwietnymprzykłademjestnaszkolegazHolandii,którywygłosiłserięwykła- dówdlanaszychstudentów.Zostałonbardzodobrzeprzyjętyprzeznaszych studentów, ale warto zauważyć, że jest to tylko przypadek. Jako jedyny od razu zgodził się to zrobić. Myślę, że zdecydowanie należy rozmawiać o sty- pendiach,któreuczelniezagranicznemogłybyprzyznawaćtymnauczycielom, którzyzostająwUkrainieitrzebaztymiuczelniamiwspółdziałać. Wedługukraińskichuczonychwsparciemiędzynarodowemożeprzybierać różne formy. Z jednej strony możliwe jest wsparcie dydaktyczne, takie jak organizacja wspólnych kursów z zachodnimi uniwersytetami lub stworze- nie systemu wymiany akademickie. Z drugiej strony, możliwa jest pomoc bardziej administracyjna, odnosząca się do takich kwestii jak swobodny dostępdoZoomaiwirtualnychzasobówakademickich. *N=105. Dotyczytylko 93% respondentów,którzy pozostaliwUkrainie. respondentów_ekchciałobyubiegaćsię ostypendium/innąformępomocy z UEwceluwsparciaswojejpracy naukowej*. 26
G WYKRES10. 18% Ł Grantwspierającybadania O S Rozkładodpowiedzina namacierzystymuniwersytecie. Y 20% U pytanie:„Jakiego C Grantwspierającydydaktykę Z rodzajugranty/inne 10% O namacierzystymuniwersytecie. Grantnabadawcze N formywsparcia Y C chcielibyPaństwo praktykizagranicą. H - otrzymać w zUE?”. p o s Pytaniewielokrotnego zukiw wyboru.Liczba aniu wskazań=235,liczba respondentów=98. skut Dotyczytylko e c respondentów,którzy 11% zneg pozostaliwUkrainie. Miejscadla uczonych,którzy o w znaleźlisięw spar Ukrainiewsytuacji 9% zagrażającejich cia bezpieczeństwu Stworzeniesieci 14% i życiu. działającejnarzecz Długoterminowefinansowanie promocjiwolności poprawyinfrastruktury akademickiejlub badawczejwUkrainie. dołączeniedotakiej 3% sieci. Miejscadla 14% uczonych,którzy Grantnadydaktyczne zamierzająwyjechać praktykizagranicą. dokrajówUE zszansąna kontynuacje finansowania. DODATKOWE Niektórzyrespondenciprzedstawilipropozycjewsparcia,którepomogłoby KOMENTARZE imwubieganiusięodotacjefinansowaneprzezUE.Należądonich:pomoc profesjonalnegodoradcy;webinarianatemattego,jakubiegaćsięodotację; jasneiszczegółoweinstrukcje;niewielkailośćformalności;pokójwUkrainie; prosteformularzewniosków;szybkieprocedury;listainstytucjioferujących dotacje; wrażliwość instytucji na problemy z przygotowaniem wniosków; lista dotacji według tematów i dziedzin; szczegółowe informacje o projek- tach; wsparcie językowe; wsparcie kolegów; więcej czasu na złożenie doku- mentów. R3M55K Dobrympomysłembyłobyprowadzeniewspólnychzajęćznaszymizachod- nimi partnerami przy pomocy Zooma. Oni mogliby mówić po polsku, a my tłumaczylibyśmy to na ukraiński lub angielski albo z angielskiego na polski i ukraiński. Myślę, że jednym z najlepszych sposobów promowania naszych wartości, naszych strategii jest współpraca z zachodnimi uczelniami. Gdy- 27
G Ł byśmy mogli zorganizować jakieś wspólne zajęcia, projekty, byłoby to, jak O S sądzę, bardzo dobre dla nas jako nauczycieli i naukowców. To jedna rzecz. Y U Ale myślę, że bardzo ważne jest, aby nasi studenci czuli, że jesteśmy częścią C Z europejskiej rodziny, że mamy wspólne zajęcia, że pomagamy sobie nawza- O N jemipomagamysobiewrozwoju.Jednymztematów,októrychostatniomy- Y C ślałam, jest język wojny. Jak zmienił się język ukraiński. I myślę, że my, po tej H stroniewojny,moglibyśmyzebraćpewnemateriały–jaimoistudencimogli- - w byśmy zrobić prezentacje dla naszych zachodnich przyjaciół i sojuszników. p o Moglibyśmy współpracować w każdy możliwy sposób – jako językoznawcy, s zukiw jakostudenci,jakofilolodzy,jakoobywatele,jakoludzie,którzydoświadcza- jąwojnyzpierwszejręki,czytającukraińskiegazety,oglądającukraińskąte- aniu lewizję. A po trzecie i jest to coś, o czym myślałem już przed rozpoczęciem skut wojny,żemy,ukraińscyuczeniiakademia,zwłaszczajęzykoznawcy,musimy oderwać się od rosyjskiego świata i czas, jak sądzę, jest odpowiedni. e Już dawnoukraińskanaukapowinnabyławypracowaćwłasneinstrumenty, c zneg własnesłownictwo,własnydyskurs.KiedymyśliPaniosłownikachangielsko- ukraińskich,towiePani,żetowstyd,alewszyscywiemy,jaktosięrobi.Imó- o w więmoimstudentom,żejesteścienastępnympokoleniem;pokoleniem,które spar stworzy nowy język, jeżeli ten kraj chce żyć, musi stworzyć nową narrację, cia nowydyskurs.ItoPaństwobędzieciepisaćnowesłowniki.Imyślę,żenaZa- chodziemoglibyśmyznaleźćkilkaosóbzainteresowanychtym. R5M56LU Jeśli mówimy o tym, jak podnieść jakość pracy naukowej w Ukrainie – ponie- waż technicznie nie mamy najlepszego zaplecza – to należy w miarę możliwości włączać ukraińskich naukowców do międzynarodowych projek- tów, programów, do pracy w różnych laboratoriach naukowych w różnych krajach. To daje nam wspólną przestrzeń edukacyjną, zarówno dla studen- tów, jak i dla nauczycieli. Te staże powinny być różnorodne, aby system edukacjiinaukiorazświadczeniabyłycałkowicieeuropejskie. R10W42 Moim zdaniem zagraniczne uniwersytety mogą nam również pomóc, dostarczając różne odczynniki i materiały dydaktyczne, ponieważ mamy teraz braki. Nasi naukowcy zazwyczaj wykorzystują w swojej pracy własne środki. Ponadto, po zakończeniu wojny będzie prawdopodobnie wiele osób rannych, potrzebujących psychologicznego wsparcia. Będziemy potrzebo- waćwieluspecjalistów,jakrównieżnowychmetodleczenia. 28
Niektórzyrozmówcywskazywalinaogromnywzrostzainteresowaniatema- tyką ukraińską na Zachodzie. Często zgłaszane przez studentów zapo- trzebowanie jest bezpośrednią przyczyną otwierania nowych kursów na tentemat.Tojednakzjednejstronyuświadomiłonamniewielkąliczbędo- stępnychpublikacjinatematUkrainy(np.wjęzykuangielskim),azdrugiej zwróciło uwagę na dotychczasową organizację badań nad Europą Wschodnią,którabyłasilnierosyjskocentryczna.Osiąwiększościuniwersy- teckich wydziałów slawistyki jest bowiem konglomerat języka rosyjskiego i rosyjskiej kultury. Choć w sposób nieco skryty i niebezpośredni, język rosyjski stał się warunkiem wstępnym wszystkich studiów słowiańskich. Towspółbrzmizrosyjskąnarracją o języku ukraińskim jako czymś małym i nieistotnym. Nie jest godny uwagi, bo po ukraińsku nie można przecież stworzyć żadnej wartościowej literatury. Dr Dinissa Duvanova z Lehigh University powiedziała: „Zachodnie środowisko akademickie przyczyniło się do powstania tego rodzaju neokolonialnego mitu głoszącego, że Ukra- inaniejestwrzeczywistościodrębnymkrajem.Do2014rokutaknaprawdę nie uznawaliśmy ukraińskiej niepodległości za temat, który wymaga na- szej uwagi”. 29
Głosystudentów
STUDIOWANIE WCZASIEWOJNY Zewzględunatrwającedziałaniawojenne sytuacjażyciowaiedukacyjnaukraińskich studentówuległadrastycznejzmianie. Po 24 lutego 2022 roku niektórzy zdecydowali się na opuszczenie miast, wktórych studiowali i przenieśli się do rodzinnych miejscowości, aby być razemzbliskimi. Inni wyjechali z Ukrainy, ale było to możliwe tylko w przy- padkukobiet, ponieważ mężczyźni w wieku powyżej 18 lat muszą pozostać naterytoriumUkrainyzewzględunastanwojenny. R12M22LU Tak więc od czasu rozpoczęcia wojny wróciłem do domu, do mojego miasta, wktórymmieszkałem,zanimwyjechałemnastudiaimieszkałemzrodzicami, ale obecnie mieszkam w Łucku, gdzie znajduje się moja uczelnia i gdzie jest mójakademik.Ponieważ...Więcmieszkałemzrodzicamiodpoczątkuwojny, przez jakieś trzy lub trzy i pół miesiąca. Po tym czasie zapragnąłem większej swobody,ponieważprzebywaniezrodzicami,zewszystkimibraćmiisiostra- mi oraz siostrzeńcem jest niezwykle trudne, więc postanowiłem wrócić do Łucka.Terazmieszkamwakademiku. R13W18LV Moja sytuacja życiowa na początku wojny była bardzo skomplikowana, ponieważ zaczynałam w Łucku, kontynuowałam w Krakowie i teraz mam nadzieję,żekończęweLwowie. R15W19LV A jeśli chodzi o moją sytuację życiową, to na początku pojechałam na kilka tygodni na wieś do babci. Potem przenieśliśmy się do Niemiec na chyba dwa miesiące. A teraz wróciliśmy do mojej rodzinnej miejscowości. Ale moi rodzice teżsięprzeprowadząwpiątek,chyba,zpowrotemdoNiemiec,ajazostajętutaj. Proces studiowania został wznowiony w Ukrainie w marcu 2022 roku, dwa tygodnie po rozpoczęciu wojny. Chociaż ta decyzja była krytykowana (rów- nież przez niektórych ukraińskich studentów), nasi rozmówcy podkreślali, że uczestniczenie w zajęciach w czasie wojny daje im możliwość skupienia się na czymś innymniżtrwającyterroriniepokój.Rolauniwersytetuwobli- czuwojnywydajesięszczególnieważna,ponieważuniwersytettozarówno miejsce, jak i społeczność, dzięki której można nie tylko zdobywać wiedzę, lecztakżelepiejradzićsobiezdramatycznąrzeczywistościąwojny. 31
G Ł R13W18LV Nie, na początku wojny nikt nie chciał studiować. Nikt nie chciał studiować, O S mieliśmy poważne napięcia z dużą ilością studentów, którzy mówili nam Y S „czy jesteście głupi”, że teraz kontynuujemy studia, że mamy zajęcia, bo jest T U wojna. Jak mamy się teraz uczyć? A potem, po dwóch tygodniach studiów, D E wszyscysięzamknęli.Wszyscy.Ok,mieliśmyjakieśtrzyosoby,którezawsze N T mówiły: „Dlaczego się uczymy? Dlaczego się uczymy? Przecież jest wojna”, Ó W ale myślę, że z mojego punktu widzenia to naprawdę pomogło niektórym - ludziom przestawić się na coś innego. [...] Myślę, że potrzebujemy ponownie s t udio tej energii uniwersytetu, ponieważ ona daje ludziom coś, o czym można myśleć;cośpozazłymiwiadomościamiiproblemamiwokółpomocy. w anie R16M18LV Studiatonaprawdęświetnysposóbnaodwrócenieuwagiodtegohorroru, w który dzieje się w naszym kraju. Nie mogę powiedzieć, czy studiowanie było c za trudneczyłatwe.Wkażdymraziepomagaskupićsięiniepozwala,abysmu- sie tek, jak sądzę, pochłonął nasz umysł. Na początku oczywiście bardzo mała w liczba studentów chciała się uczyć, ale chyba wszyscy się do tego przyzwy- ojn czaili. A teraz, kiedy skończył się semestr, staram się zdobyć jak najwięcej y dodatkowej wiedzy. Próbowałam aplikować na różne kursy. Na przykład na takie,któreoferujeCoursera.Więcchybatojestsposóbnaodwrócenieuwagi. R12M22LU Taknaprawdęstudiowaniepomagamiodwrócićuwagęodróżnychproble- mów,zktórymiwszyscysięterazborykamy.Więcterazniestudiuję,boskoń- czył się semestr. Ale staram się pracować nad moją pracą magisterską. Staramsiędużoczytać.Tomipomagaodwrócićuwagęodtegowszystkiego. Pomaga mi to również w kwestiach finansowych, ponieważ pracuję jako nauczyciel angielskiego dla dzieci, dlatego muszę poprawić swój angielski, żebymbyłwtymlepszy,amójuniwersytetdajemitakąmożliwość.Idlatego mogęmieć więcej uczniów, a więcej uczniów, to więcej pieniędzy, a połowę znichzawszestaramsięprzekazaćnanaszesiłyzbrojne,naarmię,naróżne fundusze charytatywne. Dlatego moje studia pomagają mi pomagać moje- mukrajowi.Taktowidzę. Opinie studentów na temat studiowania stacjonarnego były podobne do opiniinaukowców,zktórymiprzeprowadziliśmywywiady.StudencizeLwowa i z Łucka podkreślali, że organizowaniezajęćwbudynkachuniwersyteckich nie jest bezpieczne, ponieważ akademie nie dysponują wystarczającą ilo- ścią schronów.Ponadtouniwersytety,podobniejakinneukraińskieobiekty publiczne,sączęstocelematakówrosyjskichrakietibomb. R13W18LV Trudnojestzapewnićbezpieczeństwowewnątrzbudynkutakwieluosobom, auniwersytetjakomiejscepublicznejestnarażonynazbombardowanie. R16M18LV Według mnie studia offline w tej chwili w ogóle nie wchodzą w grę. Jestem przekonany, że studia offline w stanie wojennym narażają studentów na nie- bezpieczeństwo.Iszczerzemówiąc,jeślichodziomojąspecjalizację,obecność offline na wykładzie nie jest obowiązkowa. Tak więc studia zdalne to sposób nazapewnieniestudentombezpieczeństwa. 32
G R14M18LV Osobiściechciałbymstudiowaćwtrybieoffline,ponieważtomójpierwszyrok Ł O i to jest wspaniałe i nie chciałabym tego przegapić, ale rozumiem też ryzyko, S Y jakiesięztymwiążeiżewtejsytuacjistudiowaniewtrybieonlinetorzeczywi- S T ście dobry pomysł. Bo przynajmniej powinniśmy mieć jakieś odpowiednie U D schrony, w których można się schować, gdy zawyje syrena przeciwlotnicza E N lub coś innego. I wiem, że w niektórych częściach naszej uczelni są schrony, T Ó aleniejestemnawetpewny,czydlawszystkichstudentów.... W - s t R12M22LU Chciałbymtylkododać,żejeżeliprzejdziemynaformatedukacjioffline,towwielu udio budynkach naszych uczelni będzie jeden wielki problem z powodu braku w schronów. Bo na przykład mój budynek uniwersytecki ma, jak pamiętam. anie Ale na przykład mieszkam w akademiku z przyjacielem, ze współlokatorem, ajegobudynekuniwersyteckiniema.Więctojestdużyproblem,ponieważ... w c Wtakimrazieniektórewydziałypowinnypostawićnaedukacjęoffline,anie- za którenaedukacjęonline.Byłabytomieszankaróżnychrodzajówedukacjina sie jednymuniwersytecie. Nie mogę sobie również wyobrazić tysięcy studentów w mojegowydziału, którzy uciekają do schronu po uruchomieniu syreny prze- ojn ciwlotniczej.Takwięcjesttorównieżemocjonalnietrudnedowyobrażenia. y R16M18LV Niepoinformowanonasotym,czybędątostudiaofflineczyonline.Alejestem pewny,żeniebędzieżadnychstudiówofflineanimieszanych.Osobiścietakże nie jestemtegozwolennikiem,bototylkoniepotrzebnienarażastudentówna śmierć z powodu bomb lub ostrzału. A jeśli chodzi o moją uczelnię, to nasze schronyniesąwstaniepomieścićwszystkichstudentów. Ukraiński Minister Edukacji i Nauki, Serhij Shkarlet powiedział, że nie ma dokładnych informacji, ilu studentów i nauczycieli jest obecnie w siłach zbrojnych i obronie terytorialnej. Wiadomo o co najmniej 40 ofiarach śmiertelnychwśródukraińskichstudentów.Wlipcu2022rokuweLwowie odbyłasięCeremoniaPamięci.Wydarzenietoupamiętniłotychukraińskich studentów, którzy zginęli podczas służby w wojsku. Ich dyplomy zostały wywieszone na centralnym placu przy Operze we Lwowie, aby wszyscy mogli zobaczyć nazwiska studentów, którzy zginęli i z tego powodu nie mogliukończyćswoichstudiów. R12M22LU Tak więc ja również mam te dwa rodzaje strachu. Powiedziałbym, że jeden jest osobisty, a drugi bardziej ogólny, związanyzedukacją.Chciałabymwięc zacząćodosobistego,którymjestoczywiściestrachemprzedutratąprzyja- ciółczykrewnychzpowodutychzamachówiwszystkiego,cosięterazdzieje. Ponadtowielumoichprzyjaciółzuniwersytetuzdecydowałosiępójśćdowoj- ska. Podpisali kontrakt [...]. I również jeden z moich najlepszych przyjaciół zdecydował się na wstąpienie do armii, więc bardzo się o niego martwię, o jego przyszłość, o jego edukację. Ponieważ jest na tym samym roku stu- diów, co ja. On również kończy studia magisterskie. I jeszcze tak ogólnie, jeśli chodzi o studia, to boję się, że nie będę mógłobronićpracymagisterskiej tak, jak by to było, gdyby nie było teraz wojny. Ponieważ jestem ciągle zdenerwowany, ciągle niepokoję się o wszystko, co się dzieje, dlatego moja wydajnośćjestbardzoniska.Niezwykletrudnojestpracowaćztymiwszyst- kimimateriałami,ztącałąliteraturą.Dlategomamtylkonadzieję,żetapro- 33
G Ł duktywnośćprzyjdziewprzyszłości–zadwatygodnie,zamiesiąc,kiedyza- O S czniesięnauka–ibędęmógłjąskończyć. Y S T U R13W18LV Aterazwieluchłopakówidzienawojnęiwszyscy,którzyznająichzuczelni, D E starają się pomóc, żeby coś spakować, coś wysłać, zebrać trochę pieniędzy. N T Żebypoprostupomóc,jaktylkomogą. Ó W - s t udio w anie w c za sie w ojn y
AKADEMIAWCZASIEWOJNY Abyzapewnićbezpieczeństwoukraińskiej społecznościakademickiej,wszystkie zajęcia odmarcadoczerwca2022roku odbywałysięwtrybiezdalnym. Jednak syreny przeciwlotnicze często przerywały zajęcia uniwersyteckie i studenci wraz z wykładowcamimusieliodpowiedniodostosowaćdotego sposóbuczenia. R16M18LV Odponiedziałku13marcakontynuowaliśmynaszestudiazdalne.Niemogę szczerze powiedzieć, że było tak samo, jak w trybie offline, ale przynajmniej było to najlepsze wyjście z tej sytuacji. Również wiele razy zdarzało się, żemylubnasiwykładowcyniemogliśmykontynuowaćwykładów,ponieważ wyły syreny przeciwlotnicze, sygnał internetowy był słaby, zabrakło prądu. Nasi wykładowcy, powiedziałabym, byli dość wyrozumiali i dość otwarci, ponieważ przesuwali terminy dla każdego studenta, ale nie zostawiali nas bezpracy.Oczywiściezdarzałysięwyjątki,aleogólnyobrazjesttaki. R12M22LU Główna różnica polegała na tym, że nie mieliśmy żadnych wykładów, tylko seminaria.Aponadtokażdynauczycielstarałsiędawaćkażdemustudentowi jakieś indywidualne zadania. Tak, żeby zminimalizować liczbę seminariów lubczasspędzonywsieci,żebyśmybylibezpieczni,żebyśmybylinaprzykład wschronie, kiedy jest syrena przeciwlotnicza. Więc zajęcia zawsze się koń- czyły, kiedy wyła syrena przeciwlotnicza. Więc wszystko właściwie było wporządku. Nasi rozmówcy (studenci z Łucka i Lwowa) podkreślali, że od początku wojnystosunkimiędzynimiaichnauczycielamistałysiębliższe,auniwer- sytet stał się wspólnotą wzajemnego wsparcia. Te różne doświadczenia przypominają nam o roli środowiska akademickiego, które promuje takie wartości jak otwartość, współpraca i dostępność; wartości, które spajają ukraińskąspołecznośćakademickąwczasiewojny. R15W19LV Większość naszych nauczycieli wolontaryjnie zaczęła udzielać porad psy- chologicznych. Z mojego Studium Psychologicznego większość. Nawet na naszychzajęciachpoprostudzieliławykładowcydzielilisięswoimdoświad- czeniem, co się dzieje,…, jak to robią. Nasza społeczność studencka także rozpoczęła projekt społeczny. W ramach tego projektu, w miarę naszych 35
G Ł możliwości,udzielaliśmystudentombezpłatnegowsparciapsychologicznego. O S I wiele z tegobyłozasługąnaszychnauczycieli,którzyrobilidlanaswykłady. Y S Wkażdąśrodęipiątek.Iniebyłotoograniczoneczasowo,tylkotyle,ilepo- T U trzebowaliśmy. Przekazywali nam wiedzę, której rzeczywiście potrzebowa- D E liśmy w tym czasie. A to było naprawdę późno w nocy. Od 21:00 do prawie N T północy.Byliwolontariuszamiinadalstaralisięnampomóc,jaktylkomogli. Ó W I jeszcze powinnampowiedziećojednym.Itobyłoto,conaprawdępomogło - studentom. Pisaliśmy posty o wszystkim. Na przykład, kiedy ludzie zaczęli ak się szamotaćalbosłyszelisyreny,chociażichniebyło.Takwięcnasinauczy- a demia ciele przekazali naminformacjenatentemat.SzybkozrobiliśmypostnaIn- stagramie, wyjaśnialiśmy, co to jest, było to podawane dalej. Więc byliśmy w zatobardzowdzięczni,bototylkodziękiichwsparciu c za sie R16M18LV Naszauczelniamiałaregularnesesje online z profesorami psychologii, gdzie w mogliśmysiędowiedziećosposobachradzeniasobiezestresemwtakichoko- ojn licznościach.Takwięcbyłotodośćpomocnedoświadczenie,szczerzemówiąc. y R15W19LV Jeśli mówimytylkoostudiachakademickichinaszejspołecznościstudenckiej…. TasytuacjanasnaprawdępołączyłajakocałąUkrainę,tosamozestuden- tami. I na przykład wielu moich przyjaciół... Nie nazwałabym ich kiedyś przyjaciółmi, raczej znajomymi, bo nie byli mi bliscy, ale teraz, w zależności odichsytuacji, wszyscy sobie naprawdę pomagają. A nawet, jak już mówić całą prawdę, w naszej grupie mieliśmy wiele konfliktów ze sobą, ale teraz jakbysiętozmieniło.Iterazrozumiemy,wszystkoodkładamynabok,musimy sobie pomagać.Inaprzykładmojaprzyjaciółkamiaławielebrakównastu- diach, więc naprawdę pomogłam jej to wszystko uzupełnić. I siedziałyśmy razem i robiłyśmy prezentacje. I to naprawdę uczyniło nas przyjaciółkami, zbliżyło nasdosiebieijakbyzapomniałyśmyotymwszystkim. R12M22LU Po 24 lutego wszyscy stali się dla mnie jak członkowie rodziny. Wszyscy mamytensamproblem.Wszyscymamytensamproblem.Zawszepomagamy sobie nawzajem przy prezentacjach, przy badaniach, jeśli to możliwe. Mamyróżne powiązania z różnymi organizacjami charytatywnymi, z róż- nymi zbiórkami pieniędzy. I staraliśmy się pomóc sobie we wszystkim, wczymmogliśmy–radą,pieniędzmiinasząpomocą.Itosięudało. Ukraińskie uniwersytety stały się ważnymi miejscami wolontariatu. Wiele działań (np. zbieranie potrzebnych rzeczy dla przesiedleńców, zbieranie funduszy na wsparcie armii, tkanie siatek maskujących) jest organizowa- nychwbudynkachuniwersyteckichwspólnieprzezstudentkiistudentów oraz kadrę naukową. W ten sposób ukraińskie środowisko akademickie wobliczu wojny stało się wspólnotą odpowiedzialnych i solidarnych oby- watelek i obywateli, ludzi zaangażowanych w walkę o wolność i niepodle- głość, zarówno dla życia ukraińskiego szkolnictwa, jak i całego narodu ukraińskiego. R12M22LU Tak więc nasi nauczyciele wraz ze studentami również organizowali wiele różnych akcji charytatywnych. Nie było mnie wtedy, ponieważ mieszkałem zrodzicamiwmoimrodzinnymmieście,którejestdalekoodŁucka.Alemimo 36
G to nasi nauczyciele i profesorowie namawiali nas, abyśmy przekazali jak Ł O najwięcejnaróżnefunduszeibraliudziałwwojnieinformacyjnej,którąpro- S Y wadziła również Rosja. Dlatego my... Na przykład wszyscy studenci z mojej S T grupy byli bardzo aktywni w tych działaniach informacyjnych, w datkach. U D I to głównie dzięki nam, dzięki naszemu duchowi i dzięki naszym nauczycie- E N lom,którzynasdotegonamówili. T Ó W R13W18LV Żeby jeszcze bardziej wzmocnić poczucie wspólnoty, Parlament Studentów - ak Uniwersytetu rozpoczął wielką akcję na rzecz Funduszu Ukraińskiego, a abyzebrać4milionyhrywien–tojakpółmilionazłotych– nazakup10sa- demia mochodów dla armii […]. Więc jest to jakby prezent w podziękowaniu od studentów i absolwentów, którzy kończą studia; w podziękowaniu za to, w c żemogąjeskończyć.Dziękinaszejarmiimożemystudiowaćikończyćstudia za właśnieteraz.Więctojestbardzowielkarzecz. sie w R16M18LV Wydajemisię,żespołecznośćukraińska,aszczególniestudentkiistudenci, ojn naprawdęsięzjednoczyli.Odpoczątkuwojnyzbieraliśmyzapasydlanaszych y żołnierzy, przekazywaliśmy pieniądze dla Sił Zbrojnych Ukrainy i tak dalej. Było też wiele akcji społecznych, takich jak koncerty, stand-upy i podobne, gdziekosztybiletówbyłyprzeznaczanenaSiłyZbrojneUkrainy.Myślęwięc, żetasytuacjanaprawdęnaspołączyłaimamwrażenie,żenaswzmocniła. 37
UKRAIŃSCYSTUDENCI I GLOBALNASOLIDARNOŚĆAKADEMICKA Odpowiedzialnyizmieniającyżyciewybór tojednozwyzwań,przedktórymistają ostatnioukraińscystudenciistudentki. Muszą oni zdecydować, czy wolą zostać i kontynuować naukę na swojej uczelni w ogarniętej wojną Ukrainie, czy też zdecydują się wyjechać i stu- diować za granicą w bezpieczniejszym kraju. Wymiany akademickie, takie jak Erasmus+, a także programy akademickie przygotowane w całości wjęzykuukraińskim,oferująmożliwośćkształceniazagranicą. Coukraińscystudencisądząozagranicznejedukacji? R13W18LV Wielu młodych ludzi na początku wojny wyjechało z Ukrainy na jakiś czas. I teraz ktoś wraca, ktoś już studiuje za granicą. I muszą wybrać jedną bądź drugąuczelnię.Iznowu,wieleosóbpoprostuboisięwrócićdoUkrainy.Wiele osóbzczęści,którajestterazokupowanalubmocnobombardowana,boisię wrócić do domu i nie ma uniwersytetu, na który mogliby wrócić. Więc lepiej dlanichjestpozostaćwUniiEuropejskiej,Kanadzieczygdzieś,gdziemogą. R14M18LV CzypowinienemkontynuowaćstudiawUkrainie?Niejestempewien,czyto dobrypomysł.Iwłaściwierodzicepróbująmnieprzekonać,odkiedyzaczęła się wojna, do przeniesienia się do innego kraju, żeby tam studiować. I w tej chwili naprawdę się nad tym zastanawiam, ponieważ, cóż, kocham mój kraj,alerozumiem,żepotrzebujęrównieżdobregowykształcenia.Ipoprostu boję się, że nie zdobędę tego dobrego wykształcenia tutaj z powodu wojny, zpowodustudiówonlineitegowszystkiego.Atutajjesttotrudne. R15W19LV I dla mnietojestnaprawdęwspaniałe,żenaprzykładnaszauczelniakonty- nuuje programy Erasmusa. Tak więc na przykład w przyszłym semestrze wyjeżdżamzagranicę.WyjeżdżamnapółrokudoNiemiec.Itojestsmutne, ale myślę, że to będzie moja jedyna szansa na zdobycie odpowiedniego wykształcenia, takiego, jakie powinno być. I to jest moja obawa, że wiele osóbwybierzetędrogę.AUkrainamawieleuniwersytetówibyłynaprawdę świetnie,byłaznanazludzizwysokimwykształceniem.Ateraztosiępewnie zmieninadośćdługiczas. 38
G R13W18LV Moimzdaniemnajlepszymsposobem,jakimożezaproponowaćspołeczność Ł O UE, żeby poprawić wiedzę ukraińskich studentów, jest stworzenie większej S Y ilości miejsc na programach wymiany, takich jak Erasmus. Ponieważ za- S T zwyczajjesttojedenrok,ajedenroktozamało.Możenawetdlalicealistów U D naostatnimroku,żebymoglipojechaćdouczelninakilkatygodni,abymogli E N zobaczyć, jak wygląda życie na uczelni i spróbować zdecydować, czy chcą T Ó jechać. W - Wspieranie ukraińskich studentów to nie tylko oferowanie programów Ukraińs akademickich i wymian zagranicznych, to także międzynarodowe wspar- cie dopasowane do potrzeb ukraińskich studentów i środowisk akade- c y mickich w Ukrainie. Wielu naszych respondentów stwierdziło, że uważa s t taką formę pomocy za jeszcze ważniejszą, ponieważ zwiększa ona szanse udenci ukraińskiegoszkolnictwawyższegonaprzetrwanieorazpozwalaimpozo- stać w Ukrainie i nadal zdobywać dyplomy. Studenci z Łucka i ze Lwowa i wspomnieliopomyślepromowaniawspólnychkursówlubgościnnychwy- globalna kładówpracownikównaukowychistudentówzinnychkrajów.Wymagato jednak globalnej solidarności pracowników i pracownic akademickich, którzy mogliby realnie wspierać swoich kolegów i studentów w Ukra- s inie, dzieląc się własną wiedzą i doświadczeniem. Pozwoli to również na olidarno prawdziwą mobilność akademicką ukraińskich studentów i nauczycieli, żeby mogli dzielić się swoją wiedzą i doświadczeniem ze studentami i na- ś uczycielamizeuropejskichuniwersytetów. ć ak a R14M18LV Jedenznaszychwykładowcówzorganizowałwielewykładówzróżnymipro- demick fesorami z całego świata, podczas których mogliśmy zadawać pytania, którenasnurtowały–naprzykładnatematpsychologii.Mogliśmyzadawać a także pewne osobiste pytania, które nas w danym momencie zajmowały. I to było moim zdaniem bardzo pomocne, ponieważ można było zrozumieć więcej na temat psychologii wojny, a także uzyskać pomoc lub odpowiedzi napytania,którebyłydlanasważne. R12M22LU […] można zorganizować różne wykłady na przykład na Zoomie, online, wśródwszystkichuczelniwUkrainie,wśródwszystkichspecjalności.Bodla mnie byłoby niezwykle interesujące usłyszeć od różnych profesorów infor- macjeotłumaczeniu,olingwistyce,opsycholingwistyce,osocjolingwistyce i tak dalej, i tak dalej. Byłoby to dla mnie fascynujące i interesujące. R15W19LV Aledobrąrzeczą,którąmożnabyzrobićzpoziomuuniwersytetu,sąchyba jakieśkursyjęzykoweibudowaniespołecznościukraińskiej,boludzieprzyjeż- dżająnaprzykładdoPolski,aleniewiedzą,jaksięodnaleźć,corobić,zwłasz- cza studenci. Bo są nieśmiali, nie chcą się pokazywać... Wielu Ukraińców wstydzisięswojegowyjazduzkraju,więcnaprawdętrudnoimsięodnaleźć. Myślę,żewieluznichchciałobystudiować,kontynuowaćnaukę,awUkrainie nie jest to możliwe, więc byłoby miło, gdyby uczelnie mogły pozwolić im być wolnymisłuchaczaminawykładach.Nienapełnestudia,bodotegopotrzebne sąjeszczefundusze. 39
G Ł Bezpieczne i niezależne funkcjonowanie akademii jest możliwe tylko O S wkraju, który nie jest rozdarty przez wojnę. Tylko jej zakończenie gwa- Y S rantujestabilnąprzyszłośćzarównoukraińskiejspołecznościakademickiej, T U jakiukraińskiejkulturzeorazpaństwowości.Nadzieńdzisiejszyeuropejską D E odpowiedziąnasytuacjęUkrainypowinnabyćsolidarność. N T Ó W R12M22LU Tak więc, aby myśleć globalnie, powiedziałbym, że teraz potrzebujemy - dwóchrzeczy. Pierwsza to wsparcie finansowe, ponieważ wielu studentom Ukraińs brakujeczęścilubcałościstypendium,jaktojużzostałopowiedziane.Musimy więc wspierać finansowanie naszej edukacji. A druga rzecz z kwestią broni c dla naszej armii, bo to ona jest naszym obrońcą. Możemy studiować nawet y s offline, jeśli wszystko jest z nimi w porządku, jeśli jesteśmy przez nich chro- t udenci nieni, przez najnowsząbroń. i R16M18LV Wydaje mi się, że najlepszym sposobem wsparcia ukraińskich studentów globalna jestzakończeniewojny.Moimzdaniem,kluczowyjestogromnypakietsankcji. Pomoc wojskowa musi dotrzeć do Ukrainy, a na Rosję należy skierować ogromnypakietsankcji,abyzakończyćtęwojnę.Acodostudentówzagra- s nicznych, to myślę, że powinniśmy rozwijać ukraińską społeczność w każ- olidarno dymkraju, do którego ludzie zostali przesiedleni. I mam nadzieję, że wojna szybkosięskończy. ś ć ak a demick a 40
Autorka:KaterynaAliynyk
Wkierunku europejskiej przestrzeni edukacyjnej
Amerykańskaautorka,RebeccaSolnit,poinwazjiRosjinaUkrainęnapisała: Tawojnaniedotyczytylkoregionu,leczjest Zob.RebeccaSolnit, referendumwsprawieprzyszłościświata, oficjalna strona FB, wktórymdokonujesięwybórmiędzygotowym 1.03.2022. dorozbudowywaniaswojegoautorytaryzmuPutinem, aUkrainą,broniącąswej(niedoskonałej,alewciąż wartościowej)wersjidemokracji.Totakżewybór międzysuwerennościąazapędamidyktatora pragnącegoprzywrócićimperium. Ukraiński opór, który jest odpowiedzią na mocarstwową politykę podwa- żającą międzynarodowyładizdobyczedemokracjiostatnichdekad,niesie nadzieję daleko poza granice kraju. Trafia ona tam, gdzie geopolityczne interesy ciągle wygrywają z prawem do samostanowienia. Kultura samo- organizacji, sprawne struktury samorządowe i imponująca oddolna mobi- lizacja pozwoliły zatrzymać atak jednej z najpotężniejszych armii świata. Dzięki temu – poza oblężonymi przez Rosjan miastami – państwo działa. Elektrowniedostarczająprąd,szpitalezapewniająopiekę,firmytelefoniczne utrzymują łączność, koleje zabezpieczają transport, usługi pocztowe docierająnawetdomiejsc,gdzietocząsięwalki*.Jakpokazaliśmypowyżej, *Wdniu,kiedypisanybył działają też uniwersytety. Oddając głos naszym ukraińskim koleżankom tentekstrosyjskaarmia i kolegom, uzyskaliśmy dostęp do wiedzy z pierwszej ręki, dostęp do uderzyławukraińska świadectwosób,dziękiktórym–mimogroźbyspadającychbomb–zaję- siećenergetyczną,na cia uniwersyteckietrwają. Możetoułatwićszukanieskutecznychsposo- krytycznąinfrastrukturę bówwsparcia. cywilną,wszczególności nanajwiększą Ogrompotrzebiskalazniszczeńmożeparaliżować,alemożeteżwyzwalać charkowską inicjatywybędąceźródłeminspiracji:naprzykładPolskaAkademiaNaukze elektrociepłownię. Prąd wsparciem międzynarodowych partnerów zorganizowała stypendia dla i działaniemetrazostało 200ukraińskich uczonych**. Co ważne, zachowują oni podwójną afiliację, przywróconepokilku pozostając członkami ukraińskich ośrodków badawczych. Politechnika godzinach. Krakowska uruchomiła studia inżynierskie po ukraińsku, oferując pomoc 43
W **WystąpieniePrezesa wprzygotowaniukadrydlaprzyszłejodbudowykraju***.Wzasadziekażdy K I PAN,prof.Duszyńskiego uniwersytet, wydział, akademicki związek zawodowy czy organizacja stu- E R U podczasPhilipp dencka może coś zrobić. Na przykład Uniwersytet w Vechcie (Niemcy), N K SchwartziInspireurope wodpowiedzi na wymuszoną przez wojnę redukcję wynagrodzeń, zaofe- U StakeholderForum rował 10 uczonym z partnerskiego uniwersytetu ukraińskiego (Wołyński E U 2022. UniwersytetNarodowyim.ŁesiUkrainkiwŁucku)zorganizowaniedziesię- R O ciogodzinnych kursów online skierowanych do studentów i studentek P E ***Informacjanastronie zNiemiec. J S PK. K I E Jednym z najczęściej podawanych przykładów tworzenia europejskiej J P przestrzeni edukacyjnej były wizyty gościnne europejskich profesorów na R Z zajęciachonlinejużwtrakciewojny.Takiegestypozwalałyprzerwaćizola- E S cję, a przede wszystkim pozwalały poczuć ukraińskim koleżankom i kole- T R Z gom,żesączęściąeuropejskiejwspólnotywartości,zaktóreoddajążycie. E N Może to brzmieć nieco patetycznie, ale wolność, demokracja i równość I E niesątamteraztematamiseminaryjnychrozważań,aleczęściącodzien- D U nychzmagańoprzetrwanieszkółiuniwersytetów,zapewnienieciągłości K A edukacji i kultury. Stawka, o którą toczy się gra, jest wielka, bo rosyjska C Y armiaprogramowoniszczyobiektyedukacyjneiuderzawnauczycieliiuczo- J N E nych.RzecznikPrawObywatelskichUkrainyzaproponował,bydomiędzy- J narodowegoprawodawstwawpisaćterminedukacyjneludobójstwo. Wypowiedzi niektórych rosyjskich polityków (np. te o konieczności wyeli- minowaniaukraińskichelit)iludzikultury(np.wystąpienienaForumPeda- gogów Obwodu Moskiewskiego reżysera Nikity Michałkowa, który uważa, żenależybezwzględniezakazaćuczenia wszkołachnaterytoriachzajętych przezarmięRosjijęzykaukraińskiego)niepozostawiajązłudzeń,codocelów W.Radziwinowicz, wojny. Ta symboliczna inicjatywa ukraińskich prawników ma zwrócić Stand-upzczaszką uwagęspołecznościmiędzynarodowejnazagrożenia,którympodlegają obrońcyAzowstalu.Jak nie tylko fundamenty ukraińskiej państwowości, lecz także podstawy Rosjazamieniasięw ukraińskiej kultury. Integracja z Europą jest w opinii naszych rozmówców państwofaszystowskie, najskuteczniejszą odpowiedzią na te zagrożenia i związane z nimi wyzwa- „GazetaWyborcza”, nia. Rozmówcy wskazują na szereg konkretnych rozwiązań, które mogą 4.09.2022. okazaćsięprzydatnewsferzeedukacji: Bezpłatnydostęponlinedo bibliotek,zasobów,publikacji naukowych(np.WorldofScience, Scopus,zasobybibliotek zagranicznych); Dostępdomiędzynarodowych zasobówdydaktycznych; 44
W BezpłatnyZoomdlastudentów K I E R i pracownikównaukowych; U N K U E Dostępdokursówonlinedla U R O naukowcówiosóbstudiujących; P E J S K I Wykładygościnne(online) E J P zzagranicznyminaukowcami R Z E S i naukowczyniami; T R Z E N I Wspólnezajęcia/kursy(online) E D U zpracownikaminaukowymi K A C Y i studentamizzagranicznych J N E uczelni; J GrantyfinansowezUEna prowadzeniebadańnaukowych; Projektybadawczezpartnerami zagranicznymi; Podwójnedyplomy; Dwustronneprojektybadawcze i edukacyjne; Wsparciedlaprzesiedlonych uczelni. 45
W K Posłuchajmyich! I E R U N K WojnawUkrainieuświadomiła U E U R potrzebępoważnejrewizji O P E J S wartości,któremająokreślać K I E J przyszłestosunkimiędzynarodowe. P R Z E S T R Tejrewizjimusitowarzyszyć Z E N I intensywnyprocesnietylko E D U K dekolonizacjiakademii,lecztakże A C Y J N zakwestionowania E J dotychczasowegopodziałupracy wnauce;podziału,wramach któregorozwiązaniaiteorie tworzonesąnazachodniej akademii. Krytycznynamysłnad westplannigiemprzysłużysię nietylkoUkrainie,alenauce wogóle. 46
W Dziękujemywszystkimnaszym K I E R rozmówczyniom U N K U i rozmówcom,osobom, E U R O któreznalazłyczas,abywypełnić P E J S K ankietęwtymtrudnymczasie. I E J P R Z E Zwyrazamisolidarności, S T R Z E N Zespółbadawczy I E D U K A C Y J N E J 47
Wystawapt.„ifitisnowartoday,itdoesn’tmeanthereisNOwar” Goethe-InstitutKrakówGallery 25.06–22.07.2022 Artystki: Kinder Album, Kateryna Alijnyk, Alevtina Khakhidze, Sana Shahmuradova Kuratorki:AgataCieślak,YuliaKrivich,MartaRomankiv Wczesnym rankiem, 24 lutego 2022 roku Siły Zbrojne Federacji Rosyj- skiej rozpoczęłyinwazjęnaUkrainę.Takonkretnadata,wpowszechnym rozumieniu, stanowi symboliczny początek agresji Rosji na Ukrainę. Genezętychwydarzeńnależyjednakwskazaćgdzieindziej–nietylkoze względunawojnętoczącąsięnaterytoriumwschodniejUkrainyod2014 roku–alebiorącpoduwagęroszczeniowośćpaństwarosyjskiegowobec terytoriówUkrainyorazautokratycznepodejściewobecnaroduukraiń- skiego. Wystawa pt. „if it is no war today, it doesn’t mean there is NO war”powstaławgeściesolidarnościzposzkodowanymiwojnąmieszkan- kamiimieszkańcamiUkrainyistanowiswoistyzapiswydarzeńostatnich miesięcy,towarzyszącychuczućiemocji. Wynikającazpotrzebydziałania,wystawastałasiędlanassposobemna zrozumienie wojny – nie tylko w kontekście historycznym czy geopoli- tycznym – a w szczególności, przez pryzmat indywidualnych historii. (…)Wsłuchiwaniesięwgłosyartystekjestdlanassposobemnapisanie historiiwojnybeztroskioglobalneinteresy–topróbaoddzieleniadobra odzła,bezrelatywizacji.Tonazywanieaktówagresjiwłaściwymisłowami i demontaż przemocy bez jej uhistoryczniania. Wystawa stanowi więc zaczyndlaantyimperialnychsojuszywszelkich,uciskanychmniejszości. Indywidualne doświadczenia wojny, są bowiem uniwersalne i niezależne odpochodzenia.Wojnatoterror,strachiśmierć. Wystawa powstała jako część większego projektu badawczego realizo- wanego we współpracy z Instytutem Goethego w Krakowie, w ramach którego planowany jest szereg wydarzeń, dyskusji, a także premiera portalu online SONIAKH. Nadrzędnym celem naszych działań jest roz- brajanie casusu współczesnej Rosji przy użyciu narzędzi rozwijanych wkontekście dyskursu dekolonialnego i antyimperialistycznego. Nega- tywnarecepcjapolitykirosyjskiej,popularnawspołeczeństwachbyłego Bloku Wschodniego – w innych kontekstach geopolitycznych często bywausprawiedliwianaiinterpretowananakorzyśćagresora.Wnaszym przekonaniu,przedstawianieRosjijakoofiaryzachodniegoimperializmu –awszczególnościdualistyczne,„antywojenne”podejściekrajówuprzy- wilejowanych, mają niewiele wspólnego z solidarnością i uniemożliwiają rozpoznanie rosyjskiego faszyzmu. Narracja ta sprowadza ukraiński opór do wypadkowej imperialnych rozgrywek i zmniejsza sprawczość ukraińskiego społeczeństwa w kontekście formowania się niezależnego państwa.Realizowanyprzeznasprojektbadawczypowstajewodpowiedzi na niewyobrażalnej skali przemoc, jakiej obecnie doświadczają miesz- kankiimieszkańcyUkrainy.Działaniarealizowanepodszyldemprojektu 49
if we współpracy z zaproszonymi do współpracy artystkami i artystami, it is którzynacodzień,bezpośredniodoświadczająrosyjskiejagresjitogłos no sprzeciwu przeciwko polityce Federacji Rosyjskiej. Polityce będącej wy- w padkowąanalogicznegodokolonialnej ekspansji białych Europejczyków ar procesu,napędzanejwyzyskiemmniejszościilegitymizowanejprzezza- to chodnieinteresy–faszystowskiejpolitycerosyjskiegoreżim da y, it Dyskusjezzachodnimi Wrzeczywistości ukraińscy naukowcy potrzebują nie tylko stypendiów do kolegaminatemat naspokojnymZachodzie,alerównieżwsparciawkraju,gdziewiększość e sn’t pogłosekowybuchu znaspozostaje,cosprawia,żeistniejącejużsystemywsparcia,takiejak wojny ScholarsatRisk,niesąodpowiednielubprzynajmniejniewystarczające. mean VolodymyrKulyk Wkońcuoczekujemy nie tylko dobroczynności, ale także partnerstwa: wspólnychbadań,publikacjiistudiów,którewprzypadkunaukspołecz- ther Pierwotnie nych i humanistycznych nie tylko pogłębiłyby integrację ukraińskich e opublikowanepo specjalistówwglobalnejprzestrzeniakademickiej,aletakżezaspokoiłyby is ukraińskuw"Krytyce", i jednocześniepobudziłybywiększezainteresowanieUkrainąnaświecie. N (...) Wyraża się to w mnogości wydarzeń naukowych i edukacyjnych po- O nr1-2,2022,kwiecień w 2022r. święconychprzerażającejwojnieimałoznanejUkrainie,organizowanych ar off- i online przez specjalistów z różnych krajów przy większym lub Soniahdigest mniejszymzaangażowaniuichkolegówzUkrainy,aczasamitakżezRosji. Chociażanalizaprocesówwojskowychipolitycznychjakiemająmiejsce wRosjijestniemniejważnadlawyjaśnieniawojnyniżanalizatego,cosię dzieje w Ukrainie, angażowanie ukraińskich i rosyjskich ekspertów wcelu"symetrycznego"uzupełnienia zachodniej perspektywy świadczy między innymi o braku zrozumienia ze strony organizatorów faktu, że Ukraińcy uważają takie pozycjonowanie i zrównywanie ról za wysoce problematyczne.Tosamodotyczypopularnegoangażowaniaukraińskich uczestnikówtychdyskusjiwroli"głosówlokalnych",odktórychzasadniczo oczekuje się stronniczości i skrajnych emocji, a nie tego, że będą nosi- cielami specjalistycznej wiedzy, w żadnym razie nie mniej głębokiej niż ta, którą wykazują ich zachodni koledzy, postrzegani jako bezstronni eksperci. Oprócz zrozumiałej chęci polegania na własnych ekspertach, cieszącychsięwiększymzaufaniemwłasnejpubliczności,takaasymetria odzwierciedla dodatkowo orientalistyczną i w dużej mierze imperiali- stycznąstronniczośćwobecspecjalistycznejwiedzymałoznanegopost- kolonialnegokraju. 50
A ut ork a: Sana Shahmura do v a
